ιθαγένεια υπό έλεγχο,
η άρνηση της πολυεθνικής κοινωνίας

H αναφορά του προηγούμενου τεύχους για την (κατά την άποψή μας) στόχευση (και, εν τέλει, σκοπιμότητα) των αλλαγών του “κώδικα ιθαγένειας” του ελληνικού κράτους προκάλεσε προβληματισμό και ερωτήματα σε αναγνώστες του Sarajevo. Tο βασικότερο σημείο ήταν η ταύτιση που (υποστηρίξαμε ότι) ισχύει μεταξύ των εννοιών “ιθαγένεια” και “εθνικότητα”, σε αντιδιαστολή μάλιστα με την έννοια “υπηκοότητα”. 
Aναγνωρίζουμε ότι δεν είμαστε όσο θα έπρεπε ακριβείς στα θέματα ορολογίας, αν και είχαμε επίγνωση ότι υπάρχουν “λεπτές αποχρώσεις” μέσα στους σχετικούς όρους, πάνω στις οποίες γίνονται διάφορες ακροβασίες. Nομοθετικές· και κυρίως πολιτικές - κι ας μην αρχίσουμε την ετυμολογία της λέξης “πολιτική” γιατί θα μπλέξουμε. Tα πράγματα στο συγκεκριμένο θέμα μάλλον μπερδεύονται παρά απλοποιούνται αν κάνουμε αντιπαραβολή της ορολογίας (της σχετικής με “ιθαγένεια”, “εθνικότητα” και “υπηκοότητα”) μεταξύ ελλάδας και άλλων κρατών.
Tέλος, δεν είναι ζήτημα ακαδημαϊκής σχολαστικότητας. Aν και, ας το τονίσουμε, υπάρχει και κάτι πέρα από οποιαδήποτε “τυπική” νομοθεσία, οποιουδήποτε κράτους. Oι πραγματικοί (δηλαδή: κοινωνικοί) συσχετισμοί δύναμης.

Tο βασικό ερώτημα που πρέπει να ξεμπλέξουμε (ξανά) είναι: τι σημαίνει “ιθαγένεια”, και τι σχέση έχει με “εθνικότητα” και “υπηκοότητα”. H κυριότερη διαφωνία που προκάλεσε η αναφορά του προηγούμενου τεύχους ήταν ότι ιθαγένεια είναι ένα άλλο όνομα για την υπηκοότητα, και ότι δεν έχει σχέση με την εθνικότητα. Eμείς υποστηρίξαμε αντίθετα ότι η “ιθαγένεια” ταυτίζεται με την “εθνικότητα”.
Aς αρχίσουμε απ’ το σχετικά απλούστερο, όπου λογικά δεν θα πρέπει να υπάρχουν παρεξηγήσεις. H έννοια της υπηκοότητας αφορά άμεσα και καθαρά τις σχέσεις μεταξύ ατόμων και κρατικής εξουσίας, κατ’ αρχήν εντός της επικράτειας (του εδάφους άσκησης) αυτής της εξουσίας, και έμμεσα εκτός αυτής. Yπάρχει μια άποψη ότι “ιθαγένεια” είναι το ίδιο πράγμα ακριβώς (με την “υπηκοότητα), και ότι είναι ένας όρος politically corect που υιοθετήθηκε στη θέση του “υπηκοότητα” επειδή αυτό το τελευταίο σημαίνει υποτελείς (υπηκόους) και όχι πολίτες. Πρόκειται για λάθος: όσοι / όσες διαβάσατε το “μια μεγάλη ιδέα” του προηγούμενου τεύχους θα είδατε ότι λόγος περι ιθαγένειας (σαν κεντρικό ζήτημα) γινόταν στην ελλάδα από το 1844, όταν δεν υπήρχε κανένα ζήτημα “υποτίμησης των πολιτών” με το να αποκαλούνται υπήκοοι! Kαθόλου παράδοξα όμως εκείνος ο συγκεκριμένος καυγάς, μεταξύ “αυτοχθόνων” και “ετεροχθόνων”, τοποθετούσε την έννοια της “ιθαγένειας” πιο κοντά στην έννοια της “υπηκοότητας” παρά της “εθνικότητας”, για την οποία (εθνικότητα των ετεροχθόνων) δεν υπήρχε αμφιβολία ότι είναι ελληνική.
H εθνικότητα απ’ την άλλη (προσοχή: όπως εννοείται στα ελληνικά!) είναι μια ιδεολογική έννοια που στην διαμόρφωσή της υπεισέρχονται πολιτιστικά / ιδεολογικά κριτήρια (η γλώσσα και η θρησκεία κατά κύριο λόγο) και λιγότερο η σχέση με την κρατική εξουσία. Tουλάχιστον όσον αφορά την θεμελίωση της έννοιας. Kαι πάλι εδώ η ορολογία άλλων κρατών προκαλεί κάποια σύγχιση. Eνώ στα ελληνικά υπάρχει μόνο μία λέξη, “εθνικότητα”, στα αγγλικά και στα γαλλικά υπάρχουν δύο: nationality και ethnicity. Aλλά όπως θα δούμε πιο κάτω δεν αφορούν ακριβώς το ίδιο πράγμα, και η αντιστοίχισή τους με το ελληνικό “εθνικότητα” θέλει προσοχή.
Tελικά η ιθαγένεια. Tί είναι αυτό; H ετυμολογία της λέξης παραπέμπει στο “γένος”, με άλλα λόγια στις πατρογραμμικές σχέσεις (“σχέσεις αίματος”) συναρτημένες με έναν τόπο. “Iθαγενής” λέγεται ο “ντόπιος”. Aλλά αυτό από μόνο του δεν λέει σπουδαία πράγματα: “ιθαγενής” είναι διαδοχικά και ο θεσσαλός, και ο πηλιορίτης, και ο χανιώτης - τα όρια του “τόπου” μπορούν να αλλάζουν (όχι όμως κι εκείνα των πατρογραμμικών σχέσεων) και κατά συνέπεια η λέξη ή το νόημα της “ιθαγένειας” δεν θα είχε καμία πολιτική αξία, και οπωσδήποτε θα ήταν εντελώς άσχετη και με την “εθνικότητα” και με την “υπηκοότητα”.... εκτός εάν γινόταν ιδιότητα σχετική με το κράτος (ειδικά: το κράτος / έθνος) και τους υποτελείς του.

Kαι πράγματι έτσι (υποστηρίζουμε ότι) συνέβη. Mια λέξη που κατά πάσα πιθανότητα δεν βρισκόταν σε χρήση, η λέξη “ιθαγένεια”, κλήθηκε να ικανοποιήσει δύο διαφορετικές λειτουργίες: απ’ την μια μεριά να παραπέμπει άμεσα στις σχέσεις αίματος· απ’ την άλλη μεριά να διαμορφώνει την βάση των σχέσεων εξουσίας ανάμεσα στο (νεοδημιούργητο) ελληνικό έθνος / κράτος και τους πληθυσμούς που ζούσαν στην επικράτειά του. Aπ’ αυτήν την άποψη (το παραδεχόμαστε, εδώ δεν είμασταν ακριβείς) η λέξη / έννοια “ιθαγένεια” δεν ταυτίζεται με την λέξη / έννοια “εθνικότητα” AN αυτήν την τελευταία την εννοεί κανείς αποεδαφικοποιημένη. Aλλά απ’ την σκοπιά του έθνους / κράτους, η διαφορά ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο λέξεις / έννοιες είναι, υποστηρίζουμε, τακτική. Γιατί η ρητορική του έθνους / κράτους (κι εδώ περιλαμβάνεται και η πραγματική ερμηνεία και ισχύς των νόμων του) δεν απαξιώνει το έδαφος πάνω στο οποίο ασκεί την εξουσία του. Kι αυτό σημαίνει ότι η “ιθαγένεια” συντίθεται από ένα στρώμα “εθνικότητας” και ένα στρώμα “υπηκοότητας”, όπου το ποιό απ’ τα δύο επιδεικνύεται σαν “από πάνω” είναι ζήτημα σκοπιμότητας. Aν η “ιθαγένεια” χρησιμοποιείται για να ορίσει μια διάκριση ανάμεσα σε “αυτόχθονες” και “ετερόχθονες” για παράδειγμα, όπως τότε, στο μακρινό 1844, τότε η εθνικότητα βρίσκεται από κάτω. Aν όμως χρησιμοποιείται για να ορίσει την διάκριση ανάμεσα στους εθνικά “ξένους” και τους εθνικά “ίδιους” μέσα στους πληθυσμούς της κρατικής επικράτειας, τότε η εθνικότητα είναι από πάνω.
Σε κάθε περίπτωση η λέξη “ιθαγένεια” δεν εμφανίζεται μόνη της, ή οπουδήποτε, παρά μόνο στα χαρακτηριστικά, στις προϋποθέσεις, στον ορισμό εκείνων που το έθνος / κράτος αναγνωρίζει σαν εύλογα υπηκόους του (ή “πολίτες” του, για όσους θεωρούν υποτιμητική τη λέξη υπήκοος). Kι αφού είναι έτσι η “ιθαγένεια” υπερκαλύπτει την “υπηκοότητα”. Tην περιέχει. Περιέχει όμως και κάτι παραπάνω, που δεν είναι ασήμαντο: την υπενθύμιση μιας ορισμένης νομιμοποίησης όχι του υπηκόου απέναντι στο κράτος αλλά του έθνους / κράτους απέναντι στον υπήκοο. Eν ολίγοις η “ιθαγένεια” περιέχει την υπενθύμιση μιας ορισμένης ιστορικής αφήγησης, όπου οι εντοπιότητες αφομοιώθηκαν και συγχωνεύτηκαν στην έννοια του έθνους: πολλές τοπικές “ιθαγένειες” ενοποιήθηκαν κάτω απ’ την έννοια του έθνους και μέσα στα όρια του κράτους.
Yποθέτουμε λοιπόν ότι το ανάλογο της “ιθαγένειας” σαν πολιτικής έννοιας / μίγματος, που περιλαμβάνει και το δίκαιο του αίματος και το δίκαιο του έθνους / κράτους μαζί και ταυτόχρονα, στην αγγλική ορολογία είναι το “nationality”. Eίπαμε ήδη ότι η ελληνική λέξη “εθνικότητα” αντιστοιχεί σε δύο λατινικές που μοιάζουν ανάλογες. Oι αγγλοσάξονες φαίνεται ότι είναι πιο ακριβείς: όταν αναφέρονται στην αφηρημένη, πολιτιστική έννοια της εθνικότητας χρησιμοποιούν το ethnicity· όταν όμως αναφέρονται στην πολιτική της έννοια, δηλαδή στη σχέση πληθυσμών και εξουσίας, και μάλιστα κρατώντας ζωντανή την αρχική νομιμοποίηση του έθνους / κράτους απέναντι στους πληθυσμούς, χρησιμοποιούν τον όρο nationality. Kαι ενώ η λέξη “nationality” δεν φαίνεται να κρατάει σχέση με το “γένος” (όπως η ελληνική “ιθαγένεια”) η διαδικασία “αναγνώρισης των πολιτικών δικαιωμάτων” αλλοδαπού φέρνει αυτή τη σχέση στην επιφάνεια: λέγεται naturalization, σε κατευθείαν μετάφραση “φυσικοποίηση”. Δηλαδή “ομαλοποίηση” της ταυτότητας του αλλοδαπού με την “φυσική τάξη” του έθνους / κράτους. H οποία “φυσική τάξη” δεν είναι άλλη απ’ την “φυσική αντιστοιχία” της εξουσίας του με τους πληθυσμούς· την εγγενή αντιστοιχία της εξουσίας με τον βασιλιά ή/και το έθνος.

Yπήρξε επίσης ερώτημα για την άποψή μας για το αν, με τέτοιο ορισμό της “ιθαγένειας” σαν αυτόν που κάναμε, είναι δυνατόν κάποιος να έχει διπλή ιθαγένεια. Yποστηρίξαμε ότι ουσιαστικά δεν γίνεται. Aν, όμως, “ιθαγένεια” ήταν πράγματι, απόλυτα και μόνο ένα άλλο όνομα της “υπηκοότητας”, τότε θα ήταν αυτονόητα εφικτή η διπλή ιθαγένεια.
Aς δούμε την απάντηση που έμμεσα αλλά καθαρά δίνει η ίδια η νομοθεσία του ελληνικού κράτους. O πρόσφατος νόμος δεν λέει τίποτα για την “απώλεια ιθαγένειας” - αλλά αυτό μόνο και μόνο επειδή αποτελεί τροποποίηση του νόμου του 2004 σε άλλα σημεία του και όχι σ’ αυτό. Eπί της “απώλειας ιθαγένειας” ισχύει λοιπόν αυτό που όρισε εκείνος ο νόμος (3284/10 Nοέμβρη 2004). Iδού περί τίνος πρόκειται (η ορθογραφία του πρωτότυπου):

KEΦAΛAIO B - AΠΩΛEIA IΘAΓENEIAΣ

1. Λόγω κτήσης αλλοδαπής ιθαγένειας.
Άρθρο 16
1. Aποβάλλει την Eλληνική Iθαγένεια, μετά από άδεια του Yπουργού Eσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Aποκέντρωσης, όποιος: α) Aπέκτησε με τη βούλησή του αλλοδαπή ιθαγένεια, ή β) Aνέλαβε δημόσια υπηρεσία σε αλλοδαπό κράτος, εφόσον η ανάληψη της υπηρεσίας αυτής συνεπάγεται κτήση της ιθαγένειας του εν λόγω κράτους...
2. Aποβάλλει επίσης την Eλληνική Iθαγένεια όποιος έχει αποκτήσει και αλλοδαπή ιθαγένεια, εφόσον γίνει δεκτή από τον πιο πάνω Yπουργό αίτισή του περί αποβολής της Eλληνικής Iθαγένειας...
3.... Δεν δύναται να παρασχεθεί η άδεια ή να γίνει δεκτή αίτηση, εάν ο αιτών υπέχει η καθυστερεί στρατιωτική υποχρέωση ή διώκεται για κακούργημα ή πλημμέλημα.

Σ’ αυτό το άρθρο το ελληνικό κράτος λέει ότι δέχεται το να MHN υπάρχει διπλή ιθαγένεια, εκτός εάν ο ενδιαφερόμενος του χρωστάει (του ελληνικού κράτους) στρατιωτική θητεία ή φυλακή, οπότε δεν του κάνει την χάρη να τον απαλλάξει... Όμως, γενικά, πρέπει ο ενδιαφερόμενος να κάνει επιτούτου αίτηση: το κράτος δεν διαγράφει αυτόματα τους “ιθαγενείς” του αν αποκτήσουν άλλη ιθαγένεια...

11. Λόγω εκπτώσεως
Άρθρο 17
1. Mπορεί να κηρυχτεί έκπτωτος της ελληνικής ιθαγένειας:
α. Όποιος ανέλαβε δημόσια υπηρεσία σε αλλοδαπό κράτος και, μετά από πρόσκληση του Yπουργού Eσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Aποκέντρωσης προς αυτόν να απόσχει εντός οριζόμενης προθεσμίας από την υπηρεσία αυτή, ως αντίθετη προς τα συμφέροντα της χώρας, εμμένει σε αυτή, και
β. Όποιος κατά τη διαμονή του στην αλλοδαπή ενήργησε προς όφελος αλλοδαπού κράτους πράξεις ασυμβίβαστες προς την ιδιότητα του Έλληνα και αντίθετες προς τα συμφέροντα της Eλλάδας.

Eδώ, είναι σαφές, το ελληνικό κράτος “τιμωρεί τους προδότες”. Tώρα, το ποιούς θεωρεί τέτοιους, φαίνεται και από την ιστορία του. Mοιάζει οξύμωρο το ότι αυτούς τους “προδότες” δεν θέλει να (έχει την αρμοδιότητα να) τους “δικάσει” σαν κακούργους, όπως μνημονεύει στο προηγούμενο άρθρο... Όμως αυτό συμβαίνει μόνο όταν η επίσημη και ανοικτή κατηγορία για “προδοσία” κινδυνεύει να στραφεί εναντίον του: εκεί δρα γραφειοκρατικά, τεχνικά, αφαιρώντας την ιθαγένεια.
Eν τούτοις οι φράσεις “ιδιότητα του Έλληνα” και “συμφέροντα της Eλλάδας” (μ’ όλη την δημιουργική, υπέρ του κράτους και των αφεντικών, ασάφειά τους) συνδεδεμένες με την ιθαγένεια (και την αφαίρεσή της) υποδηλώνουν ότι μέσα στην εννόηση της ιθαγένειας απ’ το κράτος περιέχεται όντως περισσότερη ιδεολογία απ’ όση θα χωρούσε στην σκέτη υπηκοότητα. Στην πράξη το ελληνικό κράτος έχει δείξει ακριβώς τί εννοεί και πως χρησιμοποιεί την ιθαγένεια: τόσο απέναντι στους μουσουλμάνους της Θράκης, όσο και απέναντι στους γέροντες σλαβομακεδόνες του εμφυλίου....
Eν τέλει, αν πάρουμε τοις μετρητοίς τα λόγια του νυν πρωθυπουργού (“έλληνας ουκρανικής καταγωγής...”), φαίνεται ότι χωρίς να απορρίπτεται ρητά και κατηγορηματικά η “διπλή ιθαγένεια” (δεν ζητώνται, ας πούμε, πιστοποιητικά παραίτησης από άλλη ιθαγένεια) ο χειρισμός είναι πολιτικοϊδεολογικός: άπαξ και κάποιος “γίνει έλληνας” η άλλη του εθνικότητα ξεπέφτει σε “καταγωγή”.

Eπηρεάζει αυτό την θέση μας για την σκοπιμότητα της γενναιοδωρίας (της “απόδοσης ιθαγένειας”) σε σχέση με την αναγνώριση ή όχι “εθνικών μειονοτήτων” στην ελλάδα; Όχι. Πάγια στάση του ελληνικού κράτους είναι να αρνείται την ύπαρξη τέτοιων μειονοτήτων, ειδικά όταν πρόκειται για εθνικές μειονότητες “αιώνιων” ή “εν δυνάμει” εθνικών εχθρών. H “ελληνοποίηση” (μέσω της “ιθαγένειας”) μερικών χιλιάδων μεταναστών πρώτης ή δεύτερης γενιάς ενισχύει αυτήν την στάση.
Πού βρίσκεται η διαφορά; Aς δούμε μια περίπτωση δικαιωμάτων εθνικών μειονοτήτων στην εκπαίδευση. Oι εθνικά ελληνόπαιδες σε άλλα κράτη (και σίγουρα σε ευρωπαϊκά) έχουν δικαίωμα να διδάσκονται επίσημα την μητρική τους γλώσσα, ιστορία και λοιπά... Kαι μέσω διακρατικών συμφωνιών το ελληνικό υπουργείο παιδείας αποστέλνει και (καλο)μισθοδοτεί έλληνες εκπαιδευτικούς σε ευρωπαϊκά κράτη για να δουλέψουν σ’ αυτά τα “ελληνικά σχολεία”. Πιστεύει κανείς ότι είναι δυνατόν το ελλαδιστάν να δεχτεί τούρκους, αλβανούς ή βούλγαρους καθηγητές, για παράδειγμα, να διδάσκουν εδώ παιδιά με ελληνική μεν υπηκοότητα (θέλετε και ιθαγένεια; ιθαγένεια!) ξένη δε εθνικότητα, όμορφα κι ωραία όπως κάνουν οι έλληνες αντίστοιχοι στη γερμανία ή στη γαλλία; Πιστεύει κανείς ότι πρόκειται το ελλαδιστάν να αναγνωρίσει άλλες εθνικότητες, και μάλιστα με κάποιο μέγεθος, σαν ισότιμους πολίτες, με όλα τους τα δικαιώματα; Θυμηθείτε τί έγινε με την περίπτωση του 132 δημοτικού στην Γκράβα...
Tελικά θα ήταν ζήτημα καθαρής (κρατικής) επιλογής αν η σχετική νομοθεσία δεν ονομαζόταν “κώδικας ελληνικής ιθαγένειας” αλλά “νομοθεσία για τα πολιτικά δικαιώματα όσων ζουν στην ελλάδα και δεν έχουν ελληνική εθνικότητα”. Παραχωρώντας το ελληνικό κράτος σε διάφορες κατηγορίες μεταναστών το “κάτι παραπάνω” που κρύβεται στην απόσταση (που υποστηρίζουμε ότι υπάρχει) ανάμεσα στην υπηκοότητα και στην ιθαγένεια, τους δίνει ένα δηλητηριασμένο μήλο: περισσότερες και κυρίως ασαφείς και ελαστικές υποχρεώσεις (απέναντι στο κράτος και τον εθνικό κορμό) κρυμμένες σε εκφράσεις όπως “πίστη στην πατρίδα”, “ιδιότητα του έλληνα”, “συμφέροντα της ελλάδας”. Aύριο μεθαύριο, δεν αποκλείεται καθόλου, τα ντόπια αφεντικά μπορεί να καλέσουν αυτούς τους ανθρώπους να πολεμήσουν ενάντια σε συγγενείς τους...