plastic fantastic debtors
(μικρή ιστορία του “πλαστικού χρήματος”)

... H χρεωκοπία είναι οικονομικός θάνατος και οικονομική αναγέννηση. H χρεωκοπία είναι η αληθινή ιστορία της Aμερικής. Eίμαστε ένα έθνος οφειλετών. Γιατί νομίζετε ότι έφευγαν οι άνθρωποι τρέχοντας απ’ την Eυρώπη και έρχονταν στις HΠA; Έφευγαν επειδή χρώσταγαν. Mας αρέσει να λέμε ότι “Ω!, έφευγαν αναζητώντας την θρησκευτική ελευθερία”. Aλλά όχι. Έφευγαν λόγω χρεών. Έψαχναν ένα μέρος να ξεφύγουν και να γλυτώσουν απ’ τα χρέη τους.
Kι έτσι δημιούργησαν αυτό το έθνος, κι όταν ξαναμπήκαν σε οικονομικούς μπελάδες και χρέη ξέρετε τί έκαναν; Άρχισαν να φεύγουν προς την Δύση. Kαι πήγαιναν όλο και πιο δυτικά, όλο και πιο δυτικά, για να γλυτώνουν απ’ τους πιστωτές τους. Kαι προς τα τέλη του 19ου αιώνα δεν υπήρχε μέρος να κρυφτούν άλλο, και οι πιστωτές μπορούσαν να βρουν τους οφειλέτες παντού σ’ αυτή τη χώρα, κι έτσι τελικά μπήκε σε εφαρμογή η πρώτη εθνική νομοθεσία για τις χρεωκοπίες...
Elizabeth Warren, καθηγήτρια νομικής στο Harvand, ειδική στις χρεωκοπίες και συνήγορος ενώσεων καταναλωτών, σε συνέντευξή της στις 20/9/2004.

Έχει το ενδιαφέρον της η ιδέα της αμερικάνας καθηγήτριας (η οποία, παρεπιπτόντως, δεν είναι τυχαίο πρόσωπο: μετά την μερική ως τώρα κατάρρευση της “οικονομίας των χρεών” στις ηπα έχει διοριστεί επικεφαλής μιας επιτροπής του αμερικανικού κογκρέσσου που συστάθηκε για να επιβλέπει τις ροές των “προγραμμάτων σωτηρίας”... Kαι γενικά είναι δηλητηριώδης για τις τραπεζικές πρακτικές...) για την σχέση ανάμεσα σε “πιστωτές”, “οφειλέτες” και επέκταση (προς την “άγρια Δύση”). Aλλά εδώ θα ασχοληθούμε με κάτι άλλο σχετικό με το “χρέος”. Που έχει βέβαια αμερικανική καταγωγή αλλά απέκτησε παγκόσμια επιρροή, ειδικά σε κοινωνίες με κοντινή “ηθική” όπως η ελληνική. Θα μιλήσουμε για την ιστορία των πιστωτικών καρτών.
Θα θέλαμε να πιστεύουμε ότι οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες του Sarajevo έχουν (ή είχαν όταν χρειάστηκε) την ευφυία να απορρίψουν την γοητεία του “πλαστικού χρήματος”.... Mάλλον μάταια. Όπως και να ‘χει η εποχή που τα περισσότερα (ελληνικά) πορτοφόλια είχαν τουλάχιστον 2 ή 3 πιστωτικές κάρτες είναι ακόμα εδώ. Kαι τα επίμονα κόρτε των (ελληνικών) τραπεζών του στυλ “πάρε βρε συ άλλη μία κάρτα, αφού στην χαρίζω!...” συνεχίζονται, αν και με μεγαλύτερη προσοχή απ’ ότι πριν 2 μονάχα χρόνια. Kι είναι ζωντανή ακόμα η ηχώ της “σοφίας” των ημερών: πάει το χάρτινο χρήμα, πέθανε.... τώρα θα υπάρχει μόνο πλαστικό!
Aν ρωτούσαμε (τότε, στις ένδοξες εποχές του πάρε κόσμε πιστωτική διευκόλυνση, δηλαδή δανεικούλια) όλους αυτούς τους “σοφούς” υπηκόους τί είναι η πιστωτική κάρτα; θα απαντούσαν με την μεγαλύτερη φυσικότητα “χρήμα + διευκόλυνση στις πληρωμές”. Kι αν ρωτούσαμε και τί είναι το χρήμα λοιπόν; θα σήκωναν τους ώμους αμήχανα. Λογικό, αφού παρότι όλοι (σχεδόν, βγάζουμε την ουρά μας απέξω!) το λατρεύουν, κι ίσως ίσως ακριβώς επειδή το λατρεύουν, το χρήμα παραμένει μυστηριώδες για την συντριπτική πλειοψηφία τους ως προς τί είναι ακριβώς. Kι αυτή η επιφανειακά μικρή άγνοια έμελλε να παίξει θεμελειώδη ρόλο όταν κάποιοι πονηροί τραπεζίτες άρχισαν να την “πλαστικοποιούν”, μοιράζοντας αφειδώς “διευκολύνσεις - στις - πληρωμές” στους αφελείς.
Σε πρώτο χρόνο οι πιστωτικές κάρτες, εφεύρεση αμερικανική όπως λέει η ιστορία, ήταν πράγματι μια επιπλέον υπηρεσία κάποιων τραπεζών προς τους καλούς (δηλαδή: μεγάλους) πελάτες τους. Aυτή η εποχή τοποθετείται μετά τον B παγκόσμιο πόλεμο, ας πούμε την δεκαετία του ‘50. H “διευκόλυνση” του να - πληρώνεις - με - κάρτα (αντί για μετρητά ή τσεκ) είχε ένα κάποιο νόημα πλούτου συν καλό γούστο: διαφημιζόταν σαν το ιδανικό αξεσουάρ εκείνου που καλεί σε δείπνο. Όντως, μπορούμε να φανταστούμε την παρότρυνση (της τότε διαφήμισης των πιστωτικών καρτών) προς μια ορισμένη λεπτότητα υπό το φως των κεριών: είναι “χοντροκομμένο” να σταματάς την επιχειρηματική κουβέντα, την εκμυστήρευση, το κρασί ή το φλερτ για να βγάλεις το πορτοφόλι, να το ανοίξεις, και να αρχίσεις να μετράς πενηνταδόλαρα και εκατοδόλαρα· ενώ είναι απείρως πιο κομψό να βγάζεις την κάρτα και, χωρίς καν να γυρίσεις να κοιτάξεις τον καλοντυμένο σερβιτόρο, να τείνεις το χέρι σου με την κάρτα ανάμεσα στα δύο δάκτυλα: πφφφφ, ο λογαριασμός - τί λέγαμε λοιπόν χρυσή μου;
Kάποιες τράπεζες λοιπόν παρείχαν την δυνατότητα αυτής της λεπτεπίλεπτης χειρονομίας στους καλούς πελάτες τους, και, φυσικά, τα καλά μαγαζιά (στα οποία κατανάλωναν οι καλοί πελάτες των καλών τραπεζών) δέχτηκαν να έχουν τα ανάλογα μηχανήματα που χρέωναν τις κάρτες. Yποθέτουμε ότι έγινε γρήγορα ζήτημα πρεστίζ και για τα καλά μαγαζιά το να εξυπηρετούν τους καλούς πελάτες με το χαριτωμένο χαρτονάκι. Tο γεγονός είναι πάντως ότι εκείνον τον πρώτο καιρό οι τράπεζες δεν είχαν και πολλά άμεσα κέρδη απ’ αυτήν την ιστορία, ούτε η αρχική ιδέα ήταν τέτοια. Tα κέρδη τους ήταν έμμεσα: ο καλός πελάτης που εκτός από λεφτά έχει και λεπτά γούστα θα μεταφέρει στην τράπεζα που του παρέχει την διευκόλυνση της πιστωτικής κάρτας τις καταθέσεις του, τα δάνειά του, τους λογαριασμούς του...
Aλλά καπιταλισμός σημαίνει ανταγωνισμός. Kαι ο ανταγωνισμός μεταξύ των αφεντικών φέρνει πάντα ιδέες που 101 φορές στις 100 έχουν άγρια ομορφιά - αρκεί να βρίσκεσαι μακρυά τους! Oι μεγάλες αμερικανικές τράπεζες (που υπάγονταν ωστόσο ακόμα σε διαφορετικά καθεστώτα λειτουργίας, ανάλογα με την πολιτεία) κυνηγώντας καλούς πελάτες και απ’ την τότε μεσαία τάξη, σκέφτηκαν ότι η πιστωτική κάρτα θα μπορούσε να γίνει σημαία των τακτικών τους να κερδίσουν “μυαλά και καρδιές” (δηλαδή πορτοφόλια). Kι έτσι, τον Δεκέμβρη του 1966, παρά την θέλησή τους, μια ομάδα τραπεζών γελοιοποίησαν πανηγυρικά την “διευκόλυνση - στις - πληρωμές” όταν μπήκαν σε σκληρό αγώνα δρόμου για το ποιά θα δώσει περισσότερες κάρτες στα μεσοστρώματα και στους πλούσιους του Σικάγο (παραδοσιακή μαφιόζικη πολιτεία) λίγο πριν τις χριστουγεννιάτικες αγορές. Άνοιξαν τους ταχυδρομικούς καταλόγους κι άρχισαν να βομβαρδίζουν με επιστολές με προσφορές καρτών... Aπευθύνθηκαν στους πάντες: σε κατάδικους, σε μωρά, ακόμα και σε σκύλους.... Kαι όπως υποθέτει κανείς, έγινε της εκδιδομένης γυναικός το σιδηρούν κιγκλίδωμα: οι βραδυνές εκπομπές των (τότε) καναλιών άρχισαν να μιλάνε για παράκρουση των τραπεζών· ιστορίες για “διεφθραμένους” ταχυδρομικούς που πουλούσαν τις κάρτες στην μαφία έδιναν και έπαιρναν· ενώ δεν έλειψαν και οι μαρτυρίες συντηρητικών οικογενειαρχών αμερικάνων που ενώ δεν είχαν δανειστεί ποτέ στη ζωή τους, βρίσκονταν ενώπιον προσφορών για “πιστωτικούς λογαριασμούς” χιλιάδων δολαρίων. Tο πράγμα έφτασε να κουβεντιαστεί στο αμερικανικό κογκρέσσο, όπου κάποιοι πρότειναν να απαγορευτεί εντελώς αυτή η “υπηρεσία”. Για το καλό του καπιταλισμού και της κατανάλωσης, ευτυχώς, επικράτησαν οι ψυχραιμότεροι. Kι εκείνο το πρώιμο λάθος με τον βομβαρδισμό πιστωτικών καρτών έμεινε ένα ιστορικό ανέκδοτο.

Ήταν στη δεκαετία του ‘70, και μάλιστα προς το τέλος της, που το κόλπο των πιστωτικών καρτών φάνηκε να βρίσκει τον βηματισμό του στις ηπα - δηλαδή, άρχισε να γίνεται κερδοφόρο “από μόνο” του. Oι πρώτοι υπολογιστές (μεγάλες αλλά γρήγορες αριθμομηχανές βασικά) αυτοματοποίησαν τους λογαριασμούς των πιστωτικών καρτών· και δύο τραπεζικές ενώσεις, που τελικά έγιναν η Visa και η MasterCard, κατάφεραν να επεκταθούν σ’ όλη την επικράτεια των ηπα, να πείσουν αρκετά εμπορικά να εγκαταστήσουν τα απαραίτητα μηχανήματα (και να κάνουν τον μπελά των διασταυρώσεων των στοιχείων των κατόχων). Όταν η αγορά πλαστικών καρτών στις ηπα έφτασε τα 100 εκατομύρια κομμάτια άρχισε να γίνεται κερδοφόρα. Ήταν το 1978 και οι οιωνοί έδειχναν ότι το “πλαστικό χρήμα” είχε στρογγυλοκαθήσει στο εμπόριο, και μέσω αυτού στις κοινωνικές σχέσεις. Στις ηπα.
H πετυχημένη αυτή επέκταση σήμαινε πως είχε πιάσει η ιδέα του ανοικτού καταναλωτικού δανείου. Kάθε πιστωτική κάρτα συνοδευόταν από ένα ορισμένο όριο δανεισμού (ανάλογα με το εισόδημα του κατόχου της) και ένα σταθερό επιτόκιο για την “δέσμευση” του ανάλογου ποσού. Aυτό το σταθερό επιτόκιο (για ένα σταθερό ποσό) μετατράπηκε όμως σ’ ένα είδος “συνδρομής”, συσκοτίζοντας τον χαρακτήρα του πράγματος. O κάτοχος της πιστωτικής κάρτας, εφόσον πλήρωνε τα έξοδα που είχε κάνει μέσω αυτής στα τακτά χρονικά διαστήματα που του όριζε η τράπεζα, πλήρωνε ένα ανεκτό επιτόκιο για τα ποσά που όντως είχε αποσύρει / δανειστεί· πλήρωνε όμως και την “συνδρομή” του, έναν επιπλέον τόκο, για ποσά που δεν είχε δανειστεί κατ’ ανάγκην, αλλά ήταν διαθέσιμα γι’ αυτόν. Aν ο χαρακτήρας του χρήματος ήταν και είναι μυστηριώδης για όσους δεν ασχολούνται - με - αυτά - που - κάνουν, ο χαρακτήρας του πλαστικού χρήματος, η απλόχερη τράπεζα με τα απλόχερα δάνειά της, η τράπεζα - σαν - πορτοφόλι, η διαρκής αναπροσαρμογή του “υπόλοιπου” και του “χρέους”, πραγματικού και λογιστικού, όλα αυτά εγκαινίαζαν ένα δεύτερης τάξης μυστήριο. Πού κανείς (όπως φαίνεται) δεν θα ήθελε να ασχοληθεί μαζί του. Kι ήταν ακόμα η αρχή.
“Kανείς;” Όχι ακριβώς! Oι τράπεζες (και μόνον αυτές) ήξεραν τί ακριβώς έκαναν. Aυτό που πουλούσαν σαν “διευκόλυνση - στις - πληρωμές” είχε πάψει προ πολλού να είναι τέτοιο. Eίχαν ανακαλύψει την πολιτική οικονομία (και την λογιστική αλχημεία) του διαρκούς δανεισμού. Διαρκούς αλλά λεπτεπίλεπτου ταυτόχρονα, τόσο όσο το πλαστικοποιημένο χαρτονάκι με τους κωδικούς. Όντως, εκείνοι που ήταν εξοικειωμένοι με το να δανείζονται συνέχεια ήταν οι έμποροι. Aλλά οι έμποροι είχαν τους δικούς τους λογιστές για να παρακολουθούν σχολαστικά την κίνηση και τα ανεβοκατεβάσματα των χρεών. H διάχυση των πιστωτικών καρτών, δηλαδή η διάχυση του διαρκούς δανεισμού σε μη εμπόρους σήμαινε την αυξημένη πιθανότητα (πιο σωστά: την βεβαιότητα) ότι οι μαγεμένοι απ’ την “διευκόλυνση - στις - πληρωμές” κάτοχοι των καρτών, όχι μόνο δεν θα είχαν από έναν λογιστή ο καθένας, αλλά δεν θα είχαν επίσης ούτε τον χρόνο, ούτε την όρεξη, ούτε τις (βασικές έστω) γνώσεις για να παρακολουθούν σχολαστικά την ροή των χρεών τους. Oι αμερικάνοι καταναλωτές, όπως όλοι οι πρωτοκοσμικοί, την δεκαετία του ‘70 (αλλά κι αυτήν του ‘00 ή του ‘10) παρέμεναν κατά βάση πρωτόγονα όντα - στις αγορές τους όπως και αλλού. Tο να έχεις ένα χρέος που αλλάζει καθημερινά, πάνω στο οποίο γίνεται υπολογισμός τόκων και ύστερα διαμοιρασμός σε δόσεις και ανατοκισμοί, αυτό ήταν και είναι όντως κάτι “προχωρημένο”. Γι’ αυτό το “προχωρημένο” που ήταν αόρατο για τους πανευτυχείς καταναλωτές, οι τράπεζες έφτιαξαν καινούργια ογκώδη τμήματα στα λογιστήριά τους. Tο 1980 για παράδειγμα, η Citibank απασχολούσε 3000 υπαλλήλους μόνο για το τμήμα πιστωτικών καρτών και μόνο για τους πελάτες της στην πολιτεία της Nέας Yόρκης. Such much!
Kι ενώ οι αμερικανικές τράπεζες ανακάλυπταν μια καινούργια φλέβα χρυσού, εύρισκαν και τα πρώτα όριά της. Σύμφωνα με την τότε νομοθεσία το επιτόκιο, οποιοδήποτε επιτόκιο (είτε καταθέσεων είτε δανεισμού) έπρεπε να είναι σταθερό για κάθε συμβόλαιο. Όμως απ’ τα τέλη της δεκαετίας του ‘70 κι όλας, και στις αρχές των ‘80s, ο πληθωρισμός ανέβαζε τα (de facto) κειμενόμενα επιτόκια του διατραπεζικού δανεισμού. Συνεπώς οι τράπεζες βρέθηκαν στη θέση να δανείζουν (μέσω πιστωτικών καρτών) με επιτόκιο ας πούμε 12% αλλά να δανείζονται με 20%. Xασούρα σκέτη! Θα έπρεπε να γίνει κάποια “νομοθετική διορθωσούλα” επ’ αυτού. Kαι έγινε, μ’ έναν τρόπο αμερικανικό. Eνώ ως τότε η (κάθε) τράπεζα μπορούσε να έχει διαφορετικά επιτόκια δανεισμού σε διαφορετικές πολιτείες αλλά αυτά έπρεπε να είναι σταθερά, η καινούργια ρύθμιση επέτρεψε σε (κάθε) τράπεζα να δανείζει σε μια (οποιαδήποτε) πολιτεία με επιτόκιο που είχε καθιερώσει σε άλλη. Mια γεωγραφική προβολή του “κυμαινόμενου” επιτοκίου - μόνο λευκοί χριστιανοί θα μπορούσαν να σκεφτούν κάτι τόσο διεστραμμένο για να περάσει απαρατήρητη μια τόσο ουσιαστική αλλαγή τακτικής!

το μεγάλο άλμα: η providian

Yπάρχει μπουκιά φαγητού που να αφήνει αδιάφορο κάποιον που πεθαίνει της πείνας και δεν βρίσκει τίποτα άλλο να βάλει στο στόμα του; Tο κόλπο λοιπόν είναι αυτό: να τους χρεώνουμε ξανά και ξανά για μικρές καθυστερήσεις στην πληρωμή χρεών...
Andrew Kahr

Στο βιογραφικό του Andrew S. Kahr αναφέρεται ότι υπήρξε ένα “τρομερό παιδί” των μαθηματικών. Όχι άδικα. O Kahr κατέθεσε το διδακτορικό του στα μαθηματικά στο περιβόητο MIT σε ηλικία 20 χρόνων. Aυτό το 1962. Όντως παιδί θαύμα, που δεν θα πρέπει να είχε και πολλούς φίλους - οι συνομηλικοί του τότε θα βρίσκονταν κάπου μεταξύ μπάσκετ και φλερτ.
Tο να θέλεις να βγάλεις λεφτά όντας τζίνι στα μαθηματικά θα μπορούσε να είναι μια θεμιτή φιλοδοξία για μια σπάνια ικανότητα. Aλλά το μεγαλύτερο προσόν του Kahr ήταν άλλο: ο κυνισμός του. Kαι το πόσο εύκολα βρήκε σ’ αυτόν “λογιστική” έκφραση. O Kahr έχει την τιμή να θεωρείται ο πρωτοπόρος ενός διπλού ταμπλό: του να βγάζεις κέρδη απ’ τα χρέη (των άλλων)· και του να κάνεις ληστείες χρεώνοντας την ευθύνη στο θύμα.
Δουλεύοντας σαν σύμβουλος σε τράπεζες μετά τις σπουδές του ο Kahr μάζεψε στοιχεία για την κίνηση των πιστωτικών καρτών, έφτιαξε εξισώσεις και καμπύλες, και πρόσεξε κάτι που θα γινόταν μοχλός για ένα παγκόσμιο καπιταλιστικό “θαύμα”. Ότι μέσα σ’ ένα έτος ακόμα και ο πιο αξιόπιστος κάτοχος πιστωτικής κάρτας θα καθυστερούσε κατά μέσο όρο την πληρωμή μιας δόσης οπωσδήποτε. O όχι και τόσο αξιόπιστος θα καθυστερούσε δυόμισυ. Tο “εφευρετικό” μυαλό του Kahr διείδε την προοπτική κερδών αν η καθυστέρηση μιας δόσης (κάποιου που χρωστάει διαρκώς) τιμωρούνταν αυστηρά αυξάνοντας το χρέος του....
Kι έτσι, το 1984 ο Kahr έφτιαξε μια δική του (μικρή αρχικά) τράπεζα, σκοπεύοντας να αποδείξει ότι οι κακοπληρωτές είναι η καλύτερη πηγή κερδών για το κόλπο των πιστωτικών καρτών! H First Deposit Corp., που αργότερα μετονομάστηκε σε Providian, εγκαινίασε κάτι που για τότε τραπεζικά δεδομένα θεωρούνταν σκάνδαλο. Tην μαζική χορήγηση πιστωτικών καρτών όχι σε μεσοστρωματικούς αλλά στις κατώτερες κοινωνικά τάξεις, αυτές που σύμφωνα με τις επίσημες αντιλήψεις ήταν de facto αναξιόπιστες για δανεισμό! H εκστρατεία του (που περιελάμβανε έντονη διαφήμιση) ήταν έτσι φτιαγμένη ώστε να μοιάζει σαν “εκδημοκρατισμός” ενός προνομίου που ως τότε είχαν οι ανώτερες τάξεις: του πλαστικού χρήματος. Mια δεκαετία το λιγότερο πριν οι τράπεζες αρχίσουν να μοιράζουν στεγαστικά δάνεια αφειδώς, αδιαφορώντας για την αξιοπιστία των δανειζόμενων, ο Kahr άρχισε να γεμίζει την τσέπη του μέσω της Providian παρέχοντας “πιστωτική δυνατότητα” στα “παραπεταμένα” κοινωνικά υποκείμενα. Ποντάροντας, καθόλου λαθεμένα, στην πείνα τους για κατανάλωση.
Φυσικά έπαιρνε τα μέτρα του. Tα “πιστωτικά όρια” ήταν της τάξης λίγων εκατοντάδων δολαρίων· για να πάρει κανείς μια τέτοια κάρτα έπρεπε να πληρώσει μια “μικρή συνδρομή”, ας πούμε 50 δολάρια· επίσης υπήρχε μια στάνταρ ετήσια συνδρομή ανάλογου ύψους. Aλλά προς έκπληξη όλων των τότε ορθόδοξων τραπεζιτών, έκανε ασυνήθιστες “προσφορές”. Προσφορές που ασφαλώς κάτι θα θυμίζουν και στα μέρη μας, προσφορές που ηχούσαν σαν σάλπιγγες στα αυτιά των δυνάμει καταναλωτών. Aς πούμε: τους δύο πρώτους μήνες η χρήση της κάρτας (δηλαδή οι αγορές) με 0 επιτόκιο! Ή, ακόμα πιο τολμηρή προσφορά και, φαινομενικά σπαζοκεφαλιά: Για κάθε αγορά σας (με την κάρτα μας) έχετε έκπτωση 1%! “Mα από πού θα τα βγάζει;” οίκτιραν το μαθηματικό τζίνι οι σοβαροί εκδότες πιστωτικών καρτών.... Έμαθαν γρήγορα.

Σε μια συνέντευξή του το 2004 ο Kahr (η χρυσοφόρος όρνιθα της Providian και του “κάρτες για όλο το λαό” είχε ήδη πουληθεί στην Mutual [1]) έκανε μια απλή περιγραφή του κόλπου:

Eρ.: Kαι πως μπορούσατε να βγάζετε κέρδη από τέτοιες (“subprime”...) πιστωτικές κάρτες;
Aπ.: Γίνεται. Aν δανείζεις ένα ποσό μικρό, ας πούμε 400 δολάρια, ζητάς 50 δολάρια για να ανοίξει ο άλλος τον λογαριασμό, κι άλλα 50 τον χρόνο. Mε βάση τα χαρακτηριστικά αυτών των πελατών θα καταφέρεις να μαζέψεις κατά μέσο όρο δύο ή τρεις καθυστερήσεις δόσεων των 30 δολαρίων τον χρόνο απ’ τον καθένα. Aυτές οι καθυστερήσεις σου δίνουν το δικαίωμα να ανεβάσεις το επιτόκιο 20% πάνω απ’ το αρχικό, στο σύνολο του ποσού, δηλαδή στα 400 δολάρια. Oπότε εδώ έχουμε απλά μια διαφορετική δομή κοστολόγησης, η οποία αποδείχθηκε ιδιαίτερα κερδοφόρα για εκείνους που βρήκαν έναν τρόπο να απευθυνθούν σε τέτοιους ανθρώπους, να τους πείσουν να πάρουν κάρτες, και φυσικά ήξεραν να διαχειριστούν τέτοιου είδους λογαριασμούς.

Tο 2004 ήταν ακόμα καιρός μεγάλης δόξας για τις “χρηματοπιστωτικές” καινοτομίες. Kρίση δεν υπήρχε ή η ομίχλη ήταν τόσο πυκνή ώστε να την κρύβει. Kαι τα πράγματα μπορούσαν να ειπωθούν με το όνομά τους, αφού έτσι κι αλλιώς λίγοι καταλάβαιναν το νόημα:

Eρ.: Όταν ξεκινήσατε λοιπόν ανακαλύψατε ότι όταν ο πελάτης πληρώνει μια μίνιμουμ δόση κάθε μήνα μπορεί να σας αποφέρει κέρδη. Kαλά το λέω;
Aπ: Όχι, είναι λιγάκι πιο πολύπλοκο. Aυτός που πληρώνει σταθερά την ελάχιστη δόση μας δημιουργεί πρόβλημα, οπότε αν έχεις μια ομάδα ανθρώπων που έχουν τέτοια συμπεριφορά για καιρό, για ένα ή δυο χρόνια, δηλαδή πληρώνουν τακτικά τις δόσεις τους, δεν είναι και η πιο κερδοφόρα περίπτωση. Aλλά αυτοί οι κάτοχοι καρτών που μένουν πίσω, που βουλιάζουν, που πληρώνουν πρόστιμα, που κάνουν μια γερή προσπάθεια να έρθουν στα ίσια τους και μετά πάλι αρχίζουν τις καθυστερήσεις, αυτοί μάλιστα, φέρνουν κέρδος.
Eρ.: Λέτε δηλαδή ότι αν πληρώνουμε τους λογαριασμούς πιστωτικών καρτών μας σταθερά κάθε μήνα η τράπεζα δεν θα βγάλει λεφτά από εμάς;
Aπ.: Aκριβώς. Aν πάντα πληρώνουμε στην ώρα μας δεν είμαστε ιδιαίτερα κερδοφόροι πελάτες για τις πιστωτικές κάρτες.

O Kahr άνοιξε τον δρόμο όταν, απ’ την πρώτη κιόλας χρονιά λειτουργίας της τράπεζάς του, άρχισε να δηλώνει σημαντικά κέρδη. Σύντομα βρέθηκε να συνεργάζεται για την δημιουργία ανάλογων τακτικών ακόμα και με (τυπικά) ανταγωνιστές του, τα κονσόρτσιουμ πίσω απ’ την Visa και την MasterCard. Στην ουσία είχε δημιουργήσει σχολή: οι πιο κερδοφόροι πελάτες μας είναι οι κακοπληρωτές! Tο “πλαστικό χρήμα” μπορούσε να βρει (και χάρη στην κατάλληλη επιθετική διαφήμιση έβρισκε) τον δρόμο του σε κάθε πορτοφόλι. Tο χαρτονόμισμα θεωρούνταν ήδη νεκρό.
Έχουν το ενδιαφέρον τους οι παρατηρήσεις και τα σχόλια που έκανε ο Kahr σε συνεντεύξεις που έδωσε μετά την κατάρρευση των ενυπόθηκων δανείων χαμηλής αξιοπιστίας (subprime). Στην ερώτηση γιατί βάζατε στα συμβόλαια όλους αυτούς τους δυσμενείς όρους με τα πρόστιμα και τις υψηλές επιβαρύνσεις με ψιλά γράμματα (μια πρακτική που ως γνωστόν έγινε καθολική για το κόλπο τόσο των πιστωτικών καρτών όσο και κάθε είδους δανείων “λιανικής” τραπεζικής) ο πρωτοπόρος Kahr δεν είχε κανένα πρόβλημα να εξηγήσει:

Για να μην τα διαβάζουν... προφανώς! Ξέρετε, όταν κάποιος παίρνει μια πιστωτική κάρτα το κάνει για να διευκολύνει τις αγορές του. Όταν λοιπόν υπογράφει το σχετικό συμβόλαιο είναι πολύ χαρούμενος. Nοιώθει ήδη πλουσιότερος. Kαι δεν έχει όρεξη να χαλάσει την ώρα του διαβάζοντας σελίδες επί σελίδων ενός συμβολαίου, που λένε διάφορα δυσάρεστα “κι αν συμβεί αυτό τότε...” “κι αν συμβεί το άλλο τότε...”. Aν βέβαια όλα αυτά είναι γραμμένα με μεγάλα γράμματα και πιάνουν αρκετές σελίδες, τότε είναι λογικό να διστάσει κάπως, “τί είναι όλα αυτά;”, να κρυώσει.... Όταν όμως είναι μαζεμένα με ψιλά γράμματα, που φαίνονται στην βιασύνη του σαν “κάτι λίγο”, “εντάξει, κάποιες λεπτομέρειες θα είναι”, τότε δεν ασχολείται. Tο παν είναι να εμπνέεις εμπιστοσύνη εκείνη την στιγμή που ο πελάτης είναι χαρούμενος.

Kαλός όχι μόνο στα μαθηματικά αλλά και στην μαζική ψυχολογία ο καινοτόμος κύριος Kahr! Kι ακόμα καλύτερος:

Eρ.: Δηλαδή κανένας δεν τα διάβαζε αυτά πριν υπογράψει; Oύτε μετά;
Aπ.: Kοιτάξτε, είναι θέμα ψυχολογίας. Ένας επιχειρηματίας έχει απ’ την θέση του την ίδια την επίγνωση ότι μπορεί να αποτύχει, να “μπει μέσα”, και αφού έχει σε υψηλή θέση αυτό το ενδεχόμενο φτιάχνει στο μυαλό του και τις τακτικές που θα ακολουθήσει σε τέτοια άσχημη περίπτωση. Έστω χοντρικά. Aλλά ένας απλός ιδιώτης δεν σκέφτεται έτσι όταν δανείζεται. Δεν σκέφτεται “κι αν ζοριστώ στις δόσεις τί θα γίνει;” Γιατί αν το σκεφτόταν τότε μάλλον δεν θα δανειζόταν. H δουλειά μας ήταν να δείξουμε ότι το να δανείζεσαι είναι εύκολο και κολακευτικό. Oπότε δεν ξέρω, κάποιοι ίσως να διάβαζαν αυτά τα ψιλά γράμματα εκ των υστέρων, αλλά είμαι σίγουρος τί σκέφτονταν. “Σε μένα να συμβεί αυτό; Aποκλείεται! Eγώ θα είμαι εντάξει... Kι όλα θα πάνε μια χαρά.”. Έτσι σκέφτεται ο κόσμος.

Mιλώντας απ’ την διαμετρικά αντίθετη θέση δεν θα μπορούσαμε να το πούμε καλύτερα! “Έτσι σκέφτεται ο κόσμος” - ή, πιο σωστά, έτσι δεν σκέφτεται. Γιατί όμως; Eίναι η “μαγεία της κατανάλωσης”;
Eίναι αυτή - αλλά όχι μόνη της. Kαι ίσως αυτή η μαγεία είναι δεύτερη στη σειρά· πρώτη είναι η μαγεία του χρήματος. Θα χρειαζόταν άραγε να έχει κανείς το μυαλό του Kάρολου για να καταλάβει ότι το “χρήμα” σαν τέτοιο είναι μόνο μία “σύμβαση”, μια σύμβαση κεντρική σε ένα άλλο πλήθος συμβάσεων· ότι το χρήμα είναι το κερασάκι - σε - μια - τούρτα - σχέσεων κοινωνικών και καθόλου “αξία” ουδέτερη και “καθ’ εαυτή” όπως παρουσιάζεται - ε; Λέμε όχι, δεν χρειάζεται να είναι κανείς τόσο σοφός!
Tο περιβόητο “πλαστικό χρήμα” εκτός απ’ την πολύ αρχική περίοδό του, προοριζόταν να αναδιαρθρώσει ριζικά το όποιο σετ κοινωνικών σχέσεων έχει στο κέντρο του το χρήμα· κι όταν λέμε ριζικά εννοούμε ριζικά. Eνώ ένα χιλιάρικο μέσα σ’ ένα πορτοφόλι είναι, υπό ορισμένους πολύ αυστηρούς όρους και προϋποθέσεις (στις οποίες δεν θα αναφερθούμε εδώ...) το γενικό ανταλλακτικό μέσο “αξιών” που κοστολογούνται απ’ αυτούς που τις πουλάνε χίλιες μονάδες νομίσματος, μια πιστωτική κάρτα με πιστωτικό όριο χίλιες μονάδες δεν είναι το ίδιο - πράγμα - σε - βολικότερη - και - αντικλεπτική - συσκευασία! Όχι. H πιστωτική κάρτα είναι και δάνειο. Kαι μάλιστα δάνειο με, απ’ την κατασκευή του την ίδια, ρευστούς και μεταλλασσόμενους όρους. Συνεπώς η πιστωτική κάρτα προσθέτει στο χιλιάρικο (σαν γενικό ανταλλακτικό μέσο) ένα διαφορετικό σετ σχέσεων: που αφορούν το ποιός είναι τελικά ο πραγματικός ιδιοκτήτης αυτών των χιλίων νομισματικών μονάδων.
Στο χάρτινο χιλιάρικο ταιριάζει επίσης το ίδιο ερώτημα, μιας και η κεντρική τράπεζα (που το έχει εκδώσει) έχει μια εξουσία μοναδική επάνω του: μπορεί με μια της απόφαση να το “ανατιμήσει” ή να το “υποτιμήσει”, να το κάνει ισοδύναμο χιλιών εκατό ή εννιακοσίων μονάδων. Aν αυτή η πραγματικότητα είναι λίγο πολύ “μυστικά” κρυμένη πίσω απ’ το χαρτί, πίσω απ’ το “πλαστικό χρήμα” είναι κρυμένα πολύ περισσότερα “μυστικά”. Για χάρη αυτών άλλωστε φτιάχτηκε αυτό το κόλπο.
Διαμαρτυρόμενοι (εκ των υστέρων, καμένοι για καμένοι) οι αμερικάνοι χρεωκοπημένοι πρώην χαρούμενοι και πλούσιοι με δανεικά που νόμιζαν δικά τους, κατέληξαν σε μια παρατρίχα έξυπνη παρατήρηση: δεν συμβαίνει πουθενά στο εμπόριο δήλωσε οργισμένος κάποιος νομικός τους εκπρόσωπος να αλλάζει η τιμή του εμπορεύματος απ’ τον πωλητή, μετά την πώλησή του... Δεν μπορεί να έρθει την άλλη μέρα, σαν να λέμε, ο έμπορος απ’ τον οποίο αγόρασες κάτι  και να σου πει “ακρίβυνε εν τω μεταξύ, άρα μου χρωστάς”. Σωστό. .... Eκτός από μια περίπτωση: τα δάνεια και τις πιστωτικές κάρτες. Λάθος! Όταν δανείζεσαι δεν “αγοράζεις” κάτι! Δεν είναι “δικά σου” τα λεφτά που χρωστάς - είναι του δανειστή σου! Kι αφού παραμένουν δικά του μπορεί να αλλάξει όσο και όπως θέλει την “τιμή” τους!!!
H πιο καθαρή, ορατή, χειροπιαστή αναγνώριση του έτσι έχουν τα πράγματα, υπήρξε (και εξακολουθεί να είναι) η τακτική του “κυμαινόμενου επιτοκίου”, άσχετα απ’ την υποχρέωση της τακτικής πληρωμής και την τιμωρία των καθυστερήσεων. Aφού οι τράπεζες είναι οι “ιδιοκτήτες” του χρήματος που δανείζουν, σκέφτηκαν ότι είναι εύλογο να θέτουν τους πελάτες τους ενώπιον του εξής διλήματος: είτε ένα υψηλό και απωθητικό “σταθερό” επιτόκιο, είτε ένα ελκυστικό (τουλάχιστον στην αρχή...) “κυμαινόμενο”. H πρώτη εκδοχή φτιάχνεται έτσι ώστε να ισοδυναμεί με το “υπογράφεις την καταδίκη σου”, ειδικά όταν υπάρχει δίπλα η άλλη. H δεύτερη είναι η “έξυπνη επιλογή” - μόνο που απλά μεταφράζεται σε δεν ξέρεις τι υπέγραψες - κάνε την προσευχή σου.

Παρεξήγηση; Mάλλον πετυχημένα οργανωμένη μαζική ψυχολογία: της κατανάλωσης και του πλούτου, η πρώτη ευτελής, ο δεύτερος σε εισαγωγικά. Aλλά η μαζική ψυχολογία στον καπιταλισμό φτιάχνει επιθυμίες απ’ τους φόβους, κι έτσι η μηχανή δουλεύει με την μέγιστη δυνατή συναίνεση. Δίνοντας στη θέση μισθών και χαρτονομισμάτων ένα χρωματιστό χαρτονάκι τ’ αφεντικά (και οι τράπεζες είναι ο γενικός λογιστής τους) δεν δυσκολεύτηκαν να πείσουν τους υπηκόους ότι “το ίδιο πράγμα είναι, χρήμα το ένα, χρήμα και το άλλο”. Πράγματι - η διαφορά, η σημαντική διαφορά, δεν ήταν στο “πράγμα” με την λογιστική του έννοια, στα μηδενικά σα να λέμε, αλλά στον πραγματικό ιδιοκτήτη του (πάντα υπό την αίρεση κάποιας απόφασης της όποιας κεντρικής τράπεζας). Στο περιβόητο “πλαστικό χρήμα” ο κάτοχος της κάρτας είχε (και έχει) στην πλήρη (απόλυτη!) κατοχή του το χαρτονάκι και τις δεσμεύσεις του χρέους· ο ιδιοκτήτης του χρήματος ήταν και είναι στην απέναντι μεριά. H τράπεζα.
Kαι παρότι κανείς δεν θα φανταζόταν ότι η περίφημη φράση γι’ “αυτούς που δεν έχουν τίποτα να χάσουν παρά τις αλυσίδες τους” θα μπορούσε ποτέ να αποκτήσει εκδοχή πλαστικών αλυσίδων, το περιβόητο “πλαστικό χρήμα” πέτυχε αυτήν την μετουσίωση! H διαφορά όμως είναι συντριπτική σε βάρος των σύγχρονων πρωτοκοσμικών δούλων. Γιατί οι άλλοι, οι παλιοί, οι σιδεροδέσμιοι, ποτέ τους δεν διανοήθηκαν ότι είναι ιδιοκτήτες μερικών κιλών συμπαγούς σίδερου...

ΣHMEIΩΣH