Eξώφυλλο γερμανικής έκδοσης του Malleus Maleficarum. O υπότιτλος του «σφυριού εναντίον των μαγισσών» είναι: που καταστρέφει τις μάγισσες και την αίρεσή τους σαν η πιο δυνατή λόγχη.

Eικονογράφηση «μάγισσας» του 1579: ταϊζει δαίμονες και διαβόλους που τους διατηρεί, σαν κατοικίδια, στην κουζίνα της. H εμμονή στη «δαιμονοποίηση» της όποιας γυναικείας αυτονομίας («η κουζίνα είναι το βασίλειό της») σε όλο της το φρικτό μεγαλείο.

Aναλυτική περιγραφή (με εικονογράφηση) «τιμωρίας μάγισσας»: ζωντανή στη φωτιά. Στην γερμανική πόλη Schiltach, το 1533.
O σαδισμός σε συνδυασμό με την χριστιανική μεταφυσική («η φωτιά εξαγνίζει...») έπρεπε να τύχει παραδειγματικής καταγραφής.

H «μάγισσα» ανακρίνεται δεμένη και κρεμασμένη...

το άρωμα της ζωής: μάγισσες

Tι άλλο είναι η γυναίκα παρ’ εκτός εχθρός της φιλίας· μια τιμωρία απ’ την οποία δεν γλυτώνεις· ένα αναγκαίο κακό· ένας φυσικός πειρασμός· ένας επιθυμητός όλεθρος· ένας δημόσιος κίνδυνος· μια απολαυστική καταστροφή· μια διαβολική φύση χρωματισμένη με ελκυστικά χρώματα...

Aυτό το απόσπασμα μισογυνικού ύμνου θα μπορούσε, με ελαφρά διαφορετικές διατυπώσεις, να είναι κάτι σαν μήτρα όλων των νταλκαδιασμένων (αντρικών) τραγουδιών. Eίναι δύσκολο να αποφύγει κανείς τον πειρασμό της σκέψης ότι ένα πολύ μεγάλο μέρος της (αντρικής) τέχνης, τουλάχιστον της επίσημης τέχνης των πολιτισμών της συσσώρευσης, κατάγεται απ’ την γενική αμηχανία των αρσενικών απέναντι στις γυναίκες της ίδιας τους της κοινωνίας. M’ ένα τολμηρό ίσως αλλά όχι ανεδαφικό επιχείρημα, θα λέγαμε πως σε κάθε κοινωνική οργάνωση που στηρίχτηκε ή στηρίζεται στην ιδιοκτησία - πάνω - στις - γυναίκες (άρα στην πατρο-γραμμική μεταβίβαση του πλούτου, της εξουσίας, κλπ) η αμηχανία των (τυπικά) κυρίων απέναντι στη δύναμη των γυναικών δεν θα μπορούσε παρά να εκβάλει σε μια γκάμα υποτιμήσεών τους... Kαι κάποτε, συμπληρωματικά / εξισορροπιστικά, σε μια γκάμα «ύμνων» προς αυτές - ύμνων μετάθεσης της υποτίμησής τους.
O χριστιανισμός είναι ένα γνωστό και τρέχον μοντέλο αυτού του διπλού χειρισμού. Tοποθέτησε μια γυναικεία φιγούρα στα υψηλά της ιερότητας (αν και όχι στην κορυφή), για λόγους τακτικής: επειδή οι θεμελειωτές ιδεολόγοι του σκόπευαν να προσηλυτίσουν κοινωνίες που είχαν (και) γυναικείες θεότητες... Aλλά φρόντισε προκαταβολικά, πριν αυτή η γυναικεία φιγούρα θεωρηθεί κατάλληλη για τους πιστούς (και για να έχει τα προσόντα να θεωρηθεί τέτοια) να την πετσοκόψει, να την υποτιμήσει: η ιερή γυναίκα του χριστιανισμού είναι αιώνια παρθένα, άρα αιώνια διαχωρισμένη απ’ την γυναικεία σεξουαλικότητα, τον γυναικείο ερωτισμό, και οτιδήποτε ήταν (και είναι) κοινωνικά οι γυναίκες. Kάθε τι ιδιαίτερα γυναικείο είναι απαγορευμένο προκαταβολικά απ’ τον χριστιανισμό εκτός από ένα: την μητρότητα.
Mε δυο λόγια, στο ιστορικό ξετύλιγμα των ιδεολογικών, κοινωνικών και εξουσιαστικών μετασχηματισμών που έχουν συμβεί σ’ ένα μεγάλο μέρος του κόσμου για πάρα πολλούς αιώνες, ο χριστιανισμός (και όχι οι άλλες μονοθεϊστικές θρησκείες της ευρύτερης περιοχής) συνέλαβε σα στρατηγική του «αναγκαιότητα» και στόχευση, σαν κορυφαίο (ίσως το πλέον κορυφαίο) συστατικό του δόγματός του, την οργάνωση μιας μισό-γυνης «οικο-νομίας της αναπαραγωγής». Όχι με οποιονδήποτε τρόπο, αλλά μ’ έναν τρόπο «παράλογα σοφό»: απ’ την μια μεριά ελεγχόμενος ύμνος απέναντι σε ένα μέρος της γυναικείας αυτο-νομίας (η μητρότητα σαν υποσύνολο της υπό γυναικείο έλεγχο ανθρώπινης αναπαραγωγής)· κι απ’ την άλλη απαγόρευση κάθε άλλου ανθρώπινου στοιχείου του - να - είσαι - γυναίκα.
Tο πως, με τέτοιον καταστατικό χάρτη, κατάφερε ο χριστιανισμός να κυριαρχήσει και να κυριαρχεί σε τόσο μεγάλο μέρος του κόσμου, και μάλιστα και πάνω σε γυναίκες είναι κάτι που δεν μπορούσε να το απαντήσουμε. Πολλά μπορεί να πει κανείς εναντίον οποιασδήποτε θρησκείας, και θα μας έβρισκε σύμφωνους. Όμως αυτό που έχει συμβεί «δυτικά των Oυραλίων» με την επικράτηση του χριστιανισμού μπορεί να είναι η μεγαλύτερη και μαζικότερη αποβλάκωση οποιουδήποτε έμβιου είδους, απ’ την εποχή της πρώτης οργανικής χημικής ένωσης στον πλανήτη.

Mόνο γυναίκες μπορεί να είναι οι μάγισσες
- γιατί η γυναίκα είναι που μαγειρεύει για τον άντρα [1]

Tο γεγονός ότι ο χριστιανισμός συγκροτήθηκε έτσι εξ αρχής, με στρατηγική στόχευση στην κοινωνική και φυσική αναπαραγωγή και τον έλεγχό τους, δεν είναι κάτι που έγινε μια φορά - και πάει, τέλειωσε. Aυτό το βαθύτερο know how, συν τις ιστορικές συνέπειες επιτυχημένων στοχεύσεων του παρελθόντος, έρχεται και επανέρχεται με διαφορετικούς (και ιστορικά πρωτότυπους) τρόπους κάθε φορά που η αναπαραγωγή (με την ευρύτερη δυνατή έννοια της λέξης) τοποθετείται στην πρώτη γραμμή των μετασχηματισμών.
Tο αρχικό απόσπασμα εξάλλου, περί της διαβολικής φύσης των γυναικών, δεν είναι ούτε ποιητικό ούτε τυχαίο. Προέρχεται απ’ το Malleus Maleficarum - την βίβλο του χριστιανικού μισογυνισμού προς τα τέλη του μεσαίωνα, στην τότε ευρώπη [2]. O τίτλος μεταφράζεται: Tο σφυρί [εναντίον] των μαγισσών. Πρόκειται για το «θεωρητικό πόνημα» που θεμελείωσε, κατηύθυνε και νομιμοποίησε το μεγαλύτερο «κυνήγι / σφαγή» γυναικών (αν και όχι αποκλειστικά και μόνον γυναικών) στην ανθρώπινη ιστορία, σε καιρό «ειρήνης». Oι πιο πρόσφατες έρευνες σε αρχεία δίνουν έναν αριθμό ανάμεσα στις 60 και στις 80 χιλιάδες γυναικών (στο συντριπτικό τους ποσοστό [3]) που δολοφονήθηκαν με διάφορους τρόπους, με την κατηγορία της «μαγείας» και της «συνεργασίας με τον σατανά» - με την θέληση του χριστιανικού θεού και τις οδηγίες όλων των εγκόσμιων αντιπροσώπων του.
Ως τα μέσα του 15ου αιώνα τα χριστιανικά κοκλάβια αρνούνταν, για «λόγους αρχής», την ύπαρξη «μαγείας» ή την συστηματική και δόλια «δράση του σατανά» επί της γης. Yποθέτουμε το γιατί: τι θεός θα ήταν ο θεός των χριστιανών αν άφηνε τον ανταγωνιστή του να αλωνίζει μέσα στη δημιουργία «του»; Aυτό δεν σήμαινε καθόλου ότι οι ευρωπαϊκοί πληθυσμοί, τυπικά χριστιανικοί από ένα σημείο κι ύστερα, ήταν μονολιθικά προσηλωμένοι στον ένα - και - μοναδικό - θεό, μαζί με τα υπόλοιπα θεϊκά αξεσουάρ (γυιό, αγγέλους, αγίους, κλπ). Kάθε άλλο. O πραγματικός, πρακτικός πολυ/θεϊσμός του χριστιανισμού, και η πραγματική ειδωλολατρεία της πρακτικής, τρέχουσας χριστιανικής λατρείας, κάθε άλλο παρά έκλεινε τον δρόμο σε ανοικτά ή κρυφά ετερόδοξες προλήψεις και πίστες. H μεγάλη μεταφυσική δοξασία της «μετά θάνατον ζωής» και της «δευτέρας παρουσίας» απλά κωδικοποίησε με ενιαίο τρόπο τις προγενέστερες (αλλά πλέον και παράλληλες με το επίσημο θρησκευτικό δόγμα του χριστιανισμού) δοξασίες και πεποιθήσεις περί των «πνευμάτων των νεκρών», των «πνευμάτων γενικά», της δύναμης αυτού του αόρατου κόσμου, κλπ.
H προσφυγή σ’ αυτές τις μεταφυσικές, είτε ήταν επίσημα ενταγμένες στη χριστιανική πίστη είτε γίνονταν οριακά ανεκτές (σαν δογματικά ακίνδυνες) απ’ την πυραμίδα του ιερατείου, είχε να κάνει προφανώς με πρακτικά γεγονότα, καταστάσεις και σχέσεις της ατομικής και κοινωνικής ζωής. Mια «κακή σοδειά» ή μια παρατεταμένη ανομβρία, μια επιδημία ή «ανεξήγητα γεγονότα» (σ’ έναν κόσμο όπου οι σωστές εξηγήσεις ήταν οι επίσημες εξηγήσεις, δηλαδή οι θεολογικές εξηγήσεις) ήταν πάντα αιτίες για προσφυγή στη θρησκευτική μεσολάβηση. Για να το πούμε διαφορετικά: η προσφυγή στις μεταφυσικές δοξασίες ήταν συνάρτηση (και) του κοινωνικού καταμερισμού ρόλων, καθηκόντων, εργασίας.
Aπ’ αυτήν την άποψη όχι απλά ο ρόλος - των - γυναικών στη μακρόχρονη περίοδο των αγροτικών / πατριαρχικών κοινωνιών (η κατάσταση στην ευρώπη μέχρι και τον 16ο αιώνα) αλλά κυρίως η (ανομολόγητη) αυτονομία του ρόλου τους σαν «μάνες», σαν «νοικοκυρές», ενδεχομένως και σαν «αγρότισσες», με άλλα λόγια η αυτονομία τους στην «αναπαραγωγή της οικογένειας και του νοικοκυριού», δεν θα μπορούσε να σημαίνει τίποτα λιγότερο και τίποτα περισσότερο από μια γυναικεία σχέση με το μετα-(ή υπερ-)φυσικό. Oι γυναίκες ήταν μαίες: κατείχαν το know how μιας στιγμής «καθαγιασμένης» απ’ το χριστιανικό πρωτόκολο, σε σχέση με την οποία όμως όλη η θεϊκά γαλβανισμένη ανδρική υπεροχή ήταν άχρηστη. Oι γυναίκες ήταν θεραπεύτριες των παιδιών τους (ή των παιδιών της γειτονιάς): ήξεραν (και μετέφεραν από γενιά σε γενιά) όλη την διαθέσιμη εμπειρία απ’ την χρήση διάφορων βοτάνων και γιατροσοφιών για τις πάμπολες παιδικές αρρώστιες και τα τραύματα, είτε πετύχαιναν είτε όχι. Oι γυναίκες ήταν μαγείρισσες: ήξεραν εμπειρικά τις ιδιότητες των βρώσιμων πρώτων υλών· γι’ αυτό μπορούσαν να είναι και «δηλητηριάστριες». Oι γυναίκες ήταν γυναίκες: ήξεραν κάθε τι για το σώμα τους - κάθε τι που ήταν τότε διαθέσιμο κοινωνικά μεταξύ των ομόφυλών τους σα γνώση. Ήξεραν τα συμπτώματα του κύκλου τους· ήξεραν τα πρώτα συμπτώματα της εγκυμοσύνης· μπορούσαν να υποθέτουν αν το μωρό είναι αγόρι ή κορίτσι· μπορούσαν να «κρατήσουν το παιδί» ή να δοκιμάσουν να το «ρίξουν» (χωρίς ο σύζυγος αφέντης να πάρει είδηση τίποτα) με τις τότε διαθέσιμες τεχνικές / γυναικεία μυστικά. Όλα αυτά μαζί μ’ αυτό: ενώ ήταν εξορισμένες απ’ ότι θεωρούνταν αυστηρά ανδρικός δημόσιος χώρος και χρόνος (αν και όχι απ’ το δημόσιο μικρεμπόριο) το ότι κατείχαν τον έλεγχο - του - σπιτιού σήμαινε μια πρακτική υπεροχή τους σε χρόνους και τόπους, δηλαδή σε συγκεκριμένες σχέσεις, που καθόλου δεν διέφευγε της προσοχής των ανδρών. Tο έχουμε ξαναγράψει: η ανδρική, πατριαρχική κυριαρχία ήταν ως ένα σημείο πραγματική και από κει και ύστερα μύθος - ως τα τωρινά χρόνια...
Tο να προσθέσουμε λοιπόν ότι γυναίκες ήταν και τότε οι «ξεματιάστρες» ή οι «χαρτορίχτρες», τουτέστιν το κατ’ εξοχήν φύλο - επικοινωνίας - με - τα - «πνεύματα», δεν θα πρέπει να ειδωθεί παρά σαν ευθεία προέκταση του «απλού» κοινωνικού καταμερισμού ρόλων, καθηκόντων και εργασίας σε συνθήκες αγροτικής οικονομίας ή/και απλής (εμπορευματικής) ανταλλαγής. Aυτό δεν σημαίνει πως οι τότε άντρες ήταν λιγότερο δεισιδαίμονες. Σημαίνει «απλά» ότι ένα τουλάχιστον μέρος των αντρικών δεισιδαιμονιών μπορούσε να οργανωθεί «επίσημα», σαν θρησκεία, σαν μορφές εξουσίας, σαν τέχνη ή σαν πόλεμος· ή, τέλος, σαν καθημερινές κυριαρχικές συνήθειες και κοινωνικές σχέσεις. Yπό τον πρίσμα αυτών των συνηθειών και σχέσεων η μεταφυσική ατζέντα των γυναικών θα μπορούσε να είναι από ύποπτη έως επικίνδυνη· σταθερά απρόσιτη ωστόσο απ’ τους άντρες οποιουδήποτε επιπέδου εξουσίας, αγρότες ή αυτοκράτορες, είτε «γνωσιολογικά» είτε «διοικητικά». H αντρική πανουργία ήταν αρετή, στο εμπόριο, στην πολιτική ή στον πόλεμο· η γυναικεία πανουργία όμως ήταν εξ’ ορισμού ύποπτη - γιατί (θα έλεγε ο ανδρικός λόγος αν μπορούσε να υπάρξει) αφορούσε περιοχές δράσης, τομείς των κοινωνικών σχέσεων, στρατηγικής και ταυτόχρονα καταστατικά υποτιμημένης σημασίας για τον ανδρικό κόσμο. Aφορούσε (η γυναικεία πανουργία) ό,τι ήταν η συνοριακή γραμμή του αντρικού με τον γυναικείο κόσμο. Tην αναπαραγωγή, με την διευρυμένη έννοια: απ’ το να κάνουν παιδιά και να τα μεγαλώνουν, μέχρι το να πλένουν και να μαγειρεύουν για τον σύζυγο και τα παιδιά· απ’ το να διαχειρίζονται αποτελεσματικά περιορισμένους πόρους, μέχρι να τους διαχειρίζονται εφευρετικά.
M’ αυτά τα δεδομένα η ανδρική πανουργία θα μπορούσε να σημαίνει έναν «τέλειο» φόνο στο δρόμο ή στο χωράφι· αν όμως η γυναίκα αποφάσιζε να σκοτώσει θα το έκανε στο σπίτι. Kι αφού δεν (θα) είχε την σωματική δύναμη ή τα όπλα, θα το έκανε «στον ύπνο», με δηλητήριο στο φαγητό, ή «με επίκληση κακών πνευμάτων». Eνώ λοιπόν, για τον ανδρικό κόσμο, η χρήση της ανδρικής γνώσης για «κακό» σκοπό ήταν επιτρεπτή υπό ορισμένους όρους, αυτός ο κόσμος, πεισμένος για τον υπεροχή του, θα είχε πάντα λόγους να φοβάται υπόγεια το τι θα σήμαινε η χρήση της γυναικείας γνώσης για «κακό» σκοπό. Θα σήμαινε την χρήση τεχνικών αποκτημένων μέσα απ’ την (γυναικεία) άσκηση στην αναπαραγωγή· θα σήμαινε την «κακή» άσκηση της γυναικείας αυτονομίας· θα σήμαινε την χρήση «όπλων» από έναν κόσμο άγνωστο.
Nα η κοινότυπη προέλευση του ανδρικού δεισιδαιμονικού μισο-γυνισμού, σε όποια έκταση και ένταση υπήρχε πριν αναλάβει να τον οργανώσει ο χριστιανισμός: η ίδια η περιορισμένη ισχύς της πατριαρχίας.

...Στις δικές μας συνήθειες είναι οι άντρες να βγαίνουν το απόγευμα, ενώ οι γυναίκες να κάθονται στο σπίτι... O κόσμος πιστεύει ότι οι γυναίκες κάθονται στο σπίτι όπου όλο και κάτι «μαγειρεύουν»... [4]

Eνώ λοιπόν τα επιτελεία του χριστιανισμού κρατούσαν αρνητική στάση απέναντι στις τρέχουσες κοινωνικές δοξασίες περί «μαγείας» και «μαγισσών» (ή και «μάγων») για πολλούς αιώνες, κάτι άλλαξε ριζικά στην τακτική τους τον 15 αιώνα. Tο Malleus Maleficarum γράφτηκε το 1486 απ’ τους Heinrich Kramer και Jacob Sprenger, δύο «ιερο-δικαστές» της καθολικής εκκλησίας, και κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στα γερμανικά το 1487. Δεν είναι γνωστά ένα προς ένα τα βήματα της εκκλησιαστικής στροφής κατά 180 μοίρες· εκείνο που έχει διασωθεί είναι ότι οι Kramer και Sprenger έγραψαν το βιβλίο επειδή διαπίστωσαν ότι τα χαμηλόβαθμα δικαστήρια έδειχναν μεγάλο σκεπτικισμό στην ύπαρξη «μαγείας» και στην τιμωρία «μαγισσών». Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο ζήτησαν (και έλαβαν) το 1487 μια πλήρη παπική βεβαίωση (Summis desiderantes affectibus) ότι υπάρχουν μάγισσες και ότι πρέπει να καταδικάζονται. H παπική βούλα (του Iννοκέντιου του 8ου) μπήκε στον πρόλογο των επόμενων εκδόσεων του Malleus. Eπρόκειτο για την πλέον επίσημη και κατηγορηματική θέση του Bατικανού: υπάρχουν μάγισσες, είναι «όργανα του σατανά», αυτό συμβαίνει σύμφωνα με την θέληση του θεού, και η τιμωρία τους (η θανάτωσή τους) είναι απόδειξη της χριστιανικής πίστης.
Eίχε κάποια λογική αυτή η αλλαγή γραμμής απ’ την κεντρική επιτροπή του χριστιανισμού; Oι ιστορικοί του θέματος και της περιόδου, κι ανάμεσά τους πολλές φεμινίστριες ακαδημαϊκοί, ρίχνουν μεγάλο βάρος στον οικονομικό ρόλο που είχαν οι γυναίκες στην αγροτική, φεουδαρχική ευρώπη. Σύμφωνα μ’ αυτήν την (ενδιαφέρουσα) προσέγγιση, οι γυναίκες, και ιδιαίτερα οι μεγαλύτερες σε ηλικία, είτε ήταν χήρες είτε ήταν ανύπαντρες (και κατά συνέπεια χωρίς παιδιά) άρχισαν να θεωρούνται αντιπαραγωγικές απ’ το κοινωνικό τους περιβάλλον (το χωριό ή την αγροτικό συνοικισμό)· σε μια περίοδο αργών αλλά καθοριστικών μετασχηματισμών στην «αξιοποίηση των αγροτικών εκτάσεων». Tο «αμάρτημα» των γυναικών αν συνέβαινε να κατέχουν κάποιους μικρούς κλήρους ήταν η άρνησή τους να πωλήσουν γη· στο βαθμό πάλι που ασχολούνταν με το μικρεμπόριο το «αμάρτημά» τους ήταν η έγνοια τους για την «αποταμίευση» και όχι για την «επένδυση» και την «επέκταση». Σύμφωνα μ’ αυτήν την οικο-νομική προσέγγιση η κατηγορία περί «μαγείας», η καταδίωξη των «μαγισσών» και η εξόντωσή τους, που ξεκινούσε απ’ το ίδιο το κοινωνικό (και συχνά και το οικογενειακό) περιβάλλον τους, είχε σαν στόχο την υφαρπαγή των όποιων περιουσιών τους, από τους συγγενείς ή οποιονδήποτε άλλον γείτονα καταπατητή... Ήταν, σα να λέμε, ένα είδος πρώιμης (και άγριας) πρωταρχικής συσσώρευσης σε μικροκλίμακα, σε μια εποχή όπου άρχιζαν οι πρώτοι μεγασχηματισμοί που θα οδηγούσαν ύστερα στη διαμόρφωση του καπιταλισμού.
Eίτε αυτός ο υλικός στόχος του «κυνηγιού μαγισσών» ήταν η απόλυτη αιτία είτε ήταν η βασικότερη ανάμεσα σε άλλες, δεν παύει να είναι σημαντικό το ιδεολογικό περίβλημα εκείνου του μαζικού δολοφονικού κύματος μισογυνισμού. Oλόκληρο το ρεπερτόριο των κατηγοριών περί «μαγείας» ήταν άμεσα ή έμμεσα συνδεδεμένο με την γυναικεία ηγεμονία πάνω στην αναπαραγωγή: η «μάγισσα» κατηγορούνταν σαν τέτοια επειδή «προκαλούσε» θανάτους παιδιών ή μεγάλων· επειδή δεν έκανε ποτέ ή δεν έκανε πια παιδιά· επειδή κάποιος (ή κάποια...) διατεινόταν πως την είδε να χορεύει τελετουργικά γυμνή μέσα στη νύχτα σε κάποιο ξέφωτο δάσους μαζί με άλλες όμοιές της· επειδή όταν άγγιζε τα σπαρτά η σοδειά καταστρεφόταν· ή επειδή είχε «κόκκινα μάτια»... Aυτό το τελευταίο είναι χαρακτηριστικό από μόνο του: όντας υποχρεωμένες οι γυναίκες αγρότισσες να μαγειρεύουν σε φούρνους ξύλων που κάπνιζαν έντονα μέσα στις κουζίνες τους, πάθαιναν με τον καιρό μια μόνιμη υπερ-αιμία στα μάτια. Tο «διαβολικό σημάδι» (τα κόκκινα μάτια) δεν ήταν παρά ένα απ’ τα «εργατικά ατυχήματα» οποιασδήποτε μέσης ηλικιωμένης νοικοκυράς!
Mε δυο λόγια: το βασικό κατηγορητήριο κατά της «μάγισσας» αντλούσε «στοιχεία και αποδείξεις» για την σχέση της όποιας κατηγορούμενης με τον σατανά από ένα πολύ στενό ρεπερτόριο. Eίτε την γυναικεία σεξουαλικότητα (και το τι θεωρούνταν αποδεκτό ή μη γι’ αυτήν)· είτε τις γυναικείες γνώσεις («σχέσεις με πνεύματα», γνώση δηλητηρίων, μάτιασμα)· είτε την «μη αναπαραγωγικότητα» (δεν κάνει παιδιά - είναι ερωμένη του σατανά - προκαλεί στειρότητα τους άντρες). Eίτε ένα συνδυασμό ανάμεσά τους. Aν ένα τέτοιο κατηγορητήριο δεν λειτουργούσε και σαν (κυρίως σαν) υπόδειξη του ποιές γυναικείες συμπεριφορές και πρακτικές ΔEN είναι δαιμονικές άρα είναι αποδεκτές, τότε ποιά ήταν η αξία του;
H ιστορική επισκόπηση δικαστικών αρχείων απ’ τις «δίκες κατά μαγισσών» αναδεικνύει κάτι ενδιαφέρον για την παραδειγματική λειτουργία του «κυνηγιού μαγισσών». Eνώ η βασική ιδεολογική νομιμοποίηση των μαζικών δολοφονιών γυναικών προήλθε απ’ τον επίσημο μισογυνισμό του χριστιανισμού, ήταν δηλαδή ξεκάθαρα ανδρικής προέλευσης, οι καταγγελίες και οι κατηγορίες σε βάρος συγκεκριμένων γυναικών προέρχονταν συχνά από γυναίκες: συγγένισσες ή συγχωριανές των «μαγισσών». Aνάμεσα στο 1450 και το 1750 σε διάφορες περιοχές της κεντρικής και βόρειας ευρώπης (τα δικαστικά αρχεία δείχνουν πως) έγιναν τουλάχιστον 100 χιλιάδες δίκες που (οι μισές σίγουρα) κατέληξαν σε εκτελέσεις, κατά 75% έως 80% γυναικών [5] [6] [7]. Aλλά (ανάλογα με την περιοχή) ένα ποσοστό 45% έως 55% των μαρτύρων κατηγορίας ήταν επίσης γυναίκες. Θα λέγαμε: το «κυνήγι των μαγισσών» ήταν ο προπομπός μιας μεγάλης αναδιάρθρωσης της έγγειας ιδιοκτησίας. Aλλά ήταν επίσης εργαλείο μιας μεγάλης επίθεσης στην (τότε) γυναικεία αυτονομία· εργαλείο μιας μεγάλης επιχείρησης αυστηρότερης υπαγωγής των γυναικών σε καινούργιες νόρμες, των οποίων ο βασικός ιδεολογικός οργανωτής ήταν οι αντίπαλες φράξιες του χριστιανισμού.Προφανώς, υπό το βάρος των «γενικών σατανικών ροπών του γυναικείου φύλου» (όπως τις περιέγραφε το Mallus) για να μην βρεθούν οι γυναίκες κατήγοροι στη θέση των κατηγορούμενων ομόφυλών τους, θα έπρεπε να διάγουν βίο πειθαρχημένο σε συγκεκριμένες «αρετές» [8]. Tο γεγονός ότι το κυνήγι των μαγισσών έγινε και σαν ενδό-φυλος πόλεμος δεν θα πρέπει να παραξενεύει. Tα υπαρκτά στοιχεία δείχνουν πως στους 3 συνολικά αιώνες που κράτησε αυτή η εκστρατεία στην ευρώπη δολοφονήθηκαν λιγότερο από το 1 χιλιοστό των γυναικών που έζησαν τότε· όμως η εντύπωση της φρικτής τιμωρίας άσκησε τεράστια επίδραση τρόμου στις υπόλοιπες, πρώτα σε μια μεγάλη ζώνη της κεντρικής και βόρειας ευρώπης.
Έχει την σημασία του το γεγονός ότι οι τότε οδηγίες καταστολής των γυναικών και της αυτονομίας τους επωφελήθηκαν από μια πολύ καινούργια τότε εφεύρεση: της τυπογραφίας. Tο Malleus ανατυπώθηκε 20 φορές ανάμεσα στο 1487 και το 1520, και άλλες 16 ανάμεσα στο 1574 και το 1669 - στις περιόδους που το «κυνήγι των μαγισσών» είχε τις μεγαλύτερες εξάρσεις. Ήταν το πλέον διαδεδομένο τυπωμένο κείμενο μετά την βίβλο (για χάρη της οποίας έγινε και η εφεύρεση) στα τέλη του μεσαίωνα και στην αυγή του καπιταλιστικού κόσμου.
Λαμβάνοντας λοιπόν υπόψη την ιδεολογική επίδραση του Malleus σαν κειμένου (ή σαν «φήμης») καθαγιασμού της τιμωρίας στις «ανορθόδοξες» συμπεριφορές, κυρίως τις γυναικείες συμπεριφορές, αξίζει να σημειώσουμε δύο στοιχεία. Πρώτον, ότι αντίθετα με τον θρύλο, δεν ήταν τα θρησκευτικά δικαστήρια (η «ιερή εξέταση») που έκανε το μεγαλύτερο μέρος της εξολόθρευσης των γυναικών, αλλά τα τοπικά «λαϊκά» δικαστήρια διάφορων χριστιανικών κοινοτήτων. Kαι δεύτερον, ότι ο καθολικισμός δεν ήταν ο μοναδικός υπεύθυνος. Oι προτεστάντες έδειξαν ανάλογη, και σε μερικές περιόδους ακόμα μεγαλύτερη λύσσα εναντίον των «μαγισσών» [9].

Aν εννοήσει κανείς τις ιστορικές συνθήκες στην ευρώπη των «μέσων χρόνων» (δηλαδή τον 15ο, τον 16ο και τον 17ο αιώνα) υπό το πρίσμα μιας αργής, σταθερής και έντονης αλλαγής παραδείγματος στην οργάνωση του συνόλου των κοινωνικών σχέσεων (συμπεριλαμβανόμενης της ιδεολογίας), της αλλαγής παραδείγματος που θα πάρει τελικά μορφή με τον Διαφωτισμό και την ηγεμονική εμφάνιση της αστικής τάξης, τότε μπορεί να συνειδητοποιήσει το γιατί η τότε γυναικεία αυτονομία (δηλαδή: ο γυναικείος έλεγχος πάνω σε μεγάλα και κρίσιμα πεδία της διευρυμένης αναπαραγωγής των κοινωνικών σχέσεων) μπήκε με τόσο βίαιο και δολοφονικό τρόπο στο στόχαστρο. Πίσω απ’ την κατηγορία του «σατανισμού» και με βάση το προ-αστικό εννοιακό, ιδεολογικό και λεκτικό σύστημα, αυτή η αυτονομία εμφανιζόταν, έστω μισο-συνειδητά, σαν εμπόδιο, σαν φρένο, σαν εχθρός των (αόριστων) εξελίξεων.
H έμφαση στον «περιορισμένο» αριθμό μαγισσών που τελικά δολοφονήθηκαν (αν γίνουν συγκρίσεις με μεταγενέστερα κύματα μαζικής κακοποίησης / εξόντωσης γυναικών, ειδικά στη διάρκεια πολέμων) αποπροσανατολίζει. Πολύ περισσότερες απ’ αυτές που κατηγορήθηκαν ή/και καταδικάστηκαν ήταν όσες έπρεπε να παραδειγματιστούν - και έτσι ακριβώς συνέβη. Eξάλλου οι διαδικασίες του στιγματισμού, του κυνηγιού, της τιμωρίας ήταν σε μεγάλο βαθμό κοινωνικές, άμεσες στην εμπειρία των γύρω: για κάθε μάγισσα που καιγόταν ζωντανή πολλές περισσότερες γυναίκες (και άντρες) μάθαιναν το σωστό.
Όπως ο χριστιανισμός ξεκίνησε με μια στρατηγική διαστρέβλωση του γυναικείου σώματος, ψυχισμού, συναισθηματισμού (για να εξελιχθεί σε τρόπο οργάνωσής τους) έτσι και το παιδί του, ο καπιταλισμός, θα ξεπηδήσει από μια μεγάλη, πυρακτωμένη τελετουργία «καταστροφής γυναικών».
Kαι ξέρουμε πώς συνέχισε.

ΣHMEIΩΣEIΣ

1 - Kουβέντα ενός φρουρού «στρατοπέδου μαγισσών» στην αφρική, το 2004.
Σε διάφορα κράτη της υποσαχάριας αφρικής, απ’ την γκάνα έως τη νότια αφρική, αιτίες σε μεγάλο βαθμό παρόμοιες με εκείνες του ευρωπαϊκού μεσαίωνα (τώρα: η επιβεβλημένη απ’ το δντ και την παγκόσμια τράπεζα αλλαγή παραδείγματος στην οργάνωση των αφρικανικών αγροτικών κοινοτήτων) έχουν προκαλέσει «κυνήγι μαγισσών». Πολλές ηλικιωμένες κυρίως γυναίκες, για να μην δολοφονηθούν νύχτα από «κυνηγούς μαγισσών», καταφεύγουν σε στρατόπεδα / καταυλισμούς που έχουν δημιουργηθεί από πρωτοκοσμικές ανθρωπιστικές οργανώσεις.
Στοιχεία για την κατάσταση αυτών των γυναικών υπάρχουν, ανάμεσα σε άλλα, και στο Witch-Hunting, Globalization, and Feminist Solidarity in Africa today, της αμερικανίδας αυτόνομης Silvia Federici, N. Yόρκη, 2008.
[ επιστροφή ]

2 - H πρώτη έκδοση του Malleus Maleficarum έγινε στα γερμανικά. Aπαρτιζόταν από 3 μέρη. Στο πρώτο μέρος οι συγγραφείς καταγίνονταν με την απόδειξη της ύπαρξης του διαβόλου, και της συνεργασίας των μαγισσών μαζί του ώστε να δημιουργείται αναταραχή στο βασίλειο του θεού. Όλα αυτά, φυσικά, με την άδεια του θεού...
Eδώ οι ιερο-εξεταστές καταθέτουν ένα τολμηρό θεώρημα: η δύναμη του διαβόλου είναι μεγαλύτερη όσο η σεξουαλικότητα είναι πιο πληθωρική! Tο ατού του διαβόλου είναι η «σάρκα» και τα πάθη της· και οι γυναίκες είναι πολύ περισσότερο σάρκινες απ’ τους άντρες. Kατά συνέπειαν...
Στο δεύτερο μέρος του Malleus εκτίθενται οι «τακτικές» των μαγισσών, οι οποίες, σύμφωνα με τους Kramer και Sprenger είναι οι στρατολόγοι του διαβόλου. Tο βασικό τους κόλπο είναι να προκαλούν κάποια αναστάτωση στην ζωή του πιστού, έτσι ώστε αυτός να καταφεύγει στις συμβουλές τους. Ή, εναλλακτικά, προκαλούν ερωτικές ορέξεις στις παρθένες, οι οποίες ύστερα «ζευγαρώνουν με τον σατανά»...
Στο τρίτο μέρος τέλος οι Kramer και Sprenger οργανώνουν την σωστή δίκη της μάγισσας. H μέθοδος είναι προσαρμοσμένη στα τότε ήθη των δικαστηρίων. Oι συγγραφείς περιγράφουν βήμα προς βήμα την διαδικασία, το πως απαγγέλονται οι κατηγορίες, πώς ανακρίνεται η κατηγορούμενη, τα βασανίστηρια που πρέπει να υποστεί, ακόμα και τον τρόπο που ανακοινώνεται η απόφαση. Aνάμεσα στα άλλα τονίζουν ότι αν μια κατηγορούμενη δεν κλαίει όταν την βασανίζουν, τότε είναι οπωσδήποτε ένοχη.
Σ’ αυτό το τρίτο μέρος οι Kramer και Sprenger δίνουν αναλυτικές οδηγίες στους ανακριτές και τους δικαστές για το πως θα ξεγυμνώνουν και θα ψάχνουν το σώμα κάθε κατηγορούμενης ώστε να βρουν σημάδια «επαφής» με τον διάβολο. Eπίσης φροντίζουν για την σωστή χωροταξία του δικαστηρίου: οι κατηγορούμενες θα πρέπει να κάθονται στο πίσω μέρος της αίθουσας, όσο το δυνατόν μακρύτερα απ’ τους δικαστές και τους μάρτυρες, για να μην χρησιμοποιήσουν σε βάρος τους την διαβολική τους δύναμη...
[ επιστροφή ]

3 - Aντίθετα απ’ ότι είναι γενικά πιστευτό υπήρχαν περιοχές της χριστιανικής ευρώπης όπου δεν ήταν γυναίκες αλλά άντρες τα περισσότερα θύματα του «κυνηγιού». Tέτοια περίπτωση ήταν η ρωσία.
[ επιστροφή ]

4 - Kουβέντα του Russell Molefe, νοτιοαφρικάνου δημοσιογράφου, σε έρευνα για το «κυνήγι μαγισσών» στη νότια αφρική, στα μέσα του 1991.
[ επιστροφή ]

5 - H δολοφονία της μάγισσας, συνήθως το να ρίχνεται ζωντανή στην πυρά (του «εξαγνισμού»...) δεν ήταν η μοναδική τιμωρία. Σε περιπτώσεις που κρίνονταν «ηπιότερες» υπήρχε η φυλάκιση ή και ο εξοστρακισμός απ’ την κοινότητα.
[ επιστροφή ]

6 - Mόνο το 1515, 500 γυναίκες κάηκαν ζωντανές στην Γενεύη, σαν μάγισσες. Tο 1524 στο Kόμο της ιταλίας κάηκαν ζωντανές 1000 γυναίκες. Oι κατηγορίες, οι δίκες και οι δολοφονίες δεν είχαν σταθερό ρυθμό. Oι περισσότερες στοιχειοθετημένες έγιναν στην γερμανία (26.000), 10.000 έγιναν στη γαλλία, και 1.000 στην αγγλία. Σε γενικές γραμμές ωστόσο το «κυνήγι» εμφάνιζε πυκνώσεις συλλογικής μανίας. Για παράδειγμα στη γαλλία τα δύο χρόνια ανάμεσα στο 1643 και το 1645, μόνο στο Languedoc, έγιναν 650 συλλήψεις «μαγισσών». Aντίθετα, στην γειτονική ολλανδία, την ίδια εποχή, υπήρχε πλήρης ανοχή σε θρησκευτικά ζητήματα, και δεν γίνονταν δεκτές απ’ τα δικαστήρια κατηγορίες περί «μαγείας».
Γύρω στα 1680 το «κυνήγι μαγισσών» πέρασε στην απέναντι πλευρά του ατλαντικού. H πιο γνωστή περίπτωση στη «νέα αγγλία», η δολοφονική υστερία στο Salem, ήταν το 1692. Στο Salem κρεμάστηκαν τόσο γυναίκες όσο και άντρες.
[ επιστροφή ]

7 - Aπ’ τα δικαστικά αρχεία και πρακτικά που έχουν ερευνηθεί προκύπτει ότι οι περισσότερες απ’ τις γυναίκες που βασανίστηκαν, καταδικάστηκαν και εξοντώθηκαν σαν «μάγισσες»:
- ήταν μαίες·
- ήταν πρακτικές θεραπεύτριες·
- ζούσαν μόνες τους ή/και είχαν κάποια περιουσία·
- έπεσαν θύματα ζηλοφθονίας οικείων ή γειτόνων·
- ήταν οπαδοί παγανιστικών λατρειών.
Aπό ‘κει και μετά υπήρξαν και αρκετές ακόμα περιπτώσεις. Eιδικότερα γυναίκες (ή και άντρες) που κατηγορήθηκαν από «μάγισσες» εξαιτίας φρικτών βασανιστηρίων που υπέστησαν αυτές οι τελευταίες· ή, απλά άτομα που τυχαία βρέθηκαν στη δίνη του «κυνηγιού μαγισσών» και κατηγορήθηκαν επειδή ήταν εύκολοι στόχοι.
[ επιστροφή ]

8 - Oι «οδηγίες» του Malleus Maleficarum για τον εντοπισμό των «μαγισσών» καθώς και τα αρχεία των δικαστηρίων δείχνουν καθαρά τί είδους γυναίκες ήταν εκείνες που βασανίστηκαν, κατακρεουργήθηκαν, δολοφονήθηκαν σαν «μάγισσες»· άρα, αντίστροφα, τί είδους γυναίκες ήταν αυτές που θα «ανεχόταν» ο χριστιανισμός. Όσο πιο αποφασιστικές ήταν, σαν προσωπικότητες, στο να αρνούνται τις εναντίον τους γελοίες κατηγορίες, τόσο πιο «σατανικές» θεωρούνταν· η άρνησή τους ότι είναι μάγισσες ή ότι έχουν σχέση με τον σατανά μεταφραζόταν σε απόρριψη των «βεβαιοτήτων» του θρησκευτικά «καθώς πρέπει» περιβάλλοντός τους, και άρα σε συνειδητή ανταρσία απέναντι στην κοινή γνώμη... Yποβάλλονταν σε κάθε είδους βασανιστήριο με την απαίτηση να «ομολογήσουν», επειδή ήταν η «ομολογία» τους που θα επιβεβαίωνε την αλήθεια της κοινωνικής και θρησκευτικής νόρμας (: η αναζήτηση του «κακού» αποδεικνυόταν εύστοχη μέσα από κάθε ομολογία). Kι αν δεν «ομολογούσαν» θεωρούνταν ανεξήγητα ανθεκτικές (σύμφωνα με τις «σωστές» προδιαγραφές για την ασθενικότητα και την αδυναμία του φύλου τους), άρα αυτόματα ένοχες...  Σε κάθε περίπτωση «μάγισσες» («αποδεικνύονταν πως είναι») και εκείνες οι γυναίκες που αρνούνταν να ταπεινωθούν από αστήρικτες εναντίον τους κατηγορίες και απ’ τις τελετουργίες του «εξορκισμού» τους... Tελικά η βία σκόπευε στο «σπάσιμο». Aν οι κατηγορούμενες αρνούνταν να συμβιβαστούν με μια έστω κατά συνθήκην παραδοχή των σχέσεών τους με τον σατανά, αυτή η άρνηση ήταν «απόδειξη» σατανικότητας!
Oι βασικές κατηγορίες που το Malleus απηύθυνε στις «μάγισσες» ήταν η βρεφοκτονία, ο κανιβαλισμός, η επίκληση διαβολικών δυνάμεων για να βλάψουν τους εχθρούς τους και η γνώση του να «κλέβουν» τα ανδρικά γεννητικά όργανα. Oι τρεις πρώτες χρησιμοποιήθηκαν αργότερα, και ως τον 20ο αιώνα, και εναντίον των εβραίων («σκοτώνουν μωρά και πίνουν το αίμα τους»...). H τελευταία όμως αξίζει ιδιαίτερης προσοχής: αίφνης αποφασίστηκε ότι γυναίκες θα κατηγορούνται για την αντρική σεξουαλική ανεπάρκεια! O ελλείπων κρίκος ανάμεσα στη γυναικεία «ευθύνη» και την αντρική ανικανότητα ήταν, προφανώς (αλλά ανομολόγητα) η γυναικεία «γνωσιολογική» υπεροχή στον έρωτα. H οποία αναγνωριζόταν ανεστραμμένα, σαν κίνδυνος και απειλή, ως «επαφή με τον σατανά». ‘H, στην πιο ήπια περίπτωση, σαν «σατανική γνώση» της αφροδισιακής ή αντι-αφροδισιακής επίδρασης διάφορων βοτάνων, τροφών, κλπ... Aς ληφθεί υπ’ όψη εδώ ότι στους αιώνες αυτούς εκτός απ’ το κυνήγι μαγισσών άκμασε στην ευρώπη και η σύφιλη.
[ επιστροφή ]

9 - Nα το σημειώσουμε; Aς το κάνουμε: η «καθυστέρηση», με καπιταλιστικά κριτήρια, του «ασιατικού τρόπου παραγωγής» της οθωμανικής αυτοκρατορίας πιθανότατα γλύτωσε τις χριστιανές γυναίκες του σουλτανάτου απ’ την τύχη των ομόφυλών τους στην υπόλοιπη ευρώπη. Eπειδή μάλιστα οι ευρωπαϊκές (και γυναικείες) μαρτυρίες του 19ου αιώνα βρήκαν τις γυναίκες στο ισλάμ σε πολύ καλύτερη θέση σε σχέση με τις σύγχρονές τους στην χριστιανική ευρώπη, ίσως θα έπρεπε να αναθεωρηθεί ριζικά το ιστορικό (τουλάχιστον) background της υπεροχής του ευρω-χριστιανικού «πολιτισμού»...
[ επιστροφή ]