το άρωμα της ζωής: γυναίκες

Tο γυναικείο κίνημα (ένας όρος που είναι ανακριβής αλλά τον χρησιμοποιούμε για να συνεννοηθούμε) στην πιο πρόσφατη ιστορικά έκφανση του θεωρείται ότι απελευθέρωσε τις γυναίκες απ’ τους αποκλεισμούς και τις δεσμεύσεις πολλών αιώνων πατριαρχίας. Kατ’ αρχήν στον αυτάρεσκα λεγόμενο «πρώτο κόσμο». Mπορεί αυτή η απελευθέρωση να θεωρείται σήμερα ατελής, όχι ολοκληρωμένη. Πάντως δεν υπάρχει, γενικά μιλώντας, διαφωνία ότι όντως πρόκειται για απελευθέρωση, και άρα ένα είδος ιδανικού.
Aποφεύγοντας να κυλήσουμε σε μεταφυσικές συζητήσεις για το τι είναι η «ελευθερία» και για το αν υπάρχει καν και καν τέτοιο πράγμα στις ανθρώπινες κοινωνίες, τι θα λέγατε αν αντικαθιστούσαμε την λέξη απελευθέρωση με την λέξη ανακατασκευή; Tι θα λέγατε αν προτείναμε, σαν υπόθεση εργασίας, ότι το γυναικείο κίνημα συνέβαλε στην ανακατασκευή (κοινωνικά πάντα) ένα ποσοστού του θηλυκού τμήματος του ανθρώπινου είδους στον πλανήτη γη· ανακατασκευάζοντας, παρεπιπτόντως, και ένα ανάλογο ποσοστό του αρσενικού τμήματος;
Eνόσω οι mainstrteam εκδοχές του γυναικείου κινήματος μιλούσαν για «γυναικεία απελευθέρωση» ή/και «γυναικείο αυτοκαθορισμό», μια ιδιαίτερη τάση, που προέκυψε απ’ τους κόλπους της ιταλικής αυτονομίας, εστίασε στις αθέατες οικονομικές λειτουργίες των «παραδοσιακών γυναικείων ρόλων» (σύζυγος, μητέρα, νοικοκυρά) και στις κοινωνικές συνέπειες / διαμορφώσεις του «είμαι γυναίκα» στον τότε (‘60s - ‘70s) καπιταλιστικό και ανδροκρατούμενο κόσμο. Oι αυτόνομες φεμινίστριες έκαναν πολλές τομές ταυτόχρονα με τις απόψεις τους [*]: απ’ την μια μεριά έφεραν στο φως την κοινωνική και πολιτική σημασία των «οικιακών»· απ’ την άλλη έθεσαν στην ημερήσια διάταξη τις αντιθέσεις (και όχι κατ’ ανάγκην με όρους φύλου) γύρω απ’ την περιβόητη αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης· έναν τομέα της καθημερινότητας χιλιάδων εργατών, έναν κρίσιμο τομέα επίσης της πολιτικής οικονομίας του κεφάλαιου, που οι ορθόδοξοι μαρξιστές σκόπιμα αγνοούσαν (και σε μεγάλο βαθμό εξακολουθούν να αγνοούν).

Mε διαφορετικούς τρόπους, τόσο το mainstream γυναικείο κίνημα όσο και η αίρεση της αυτονομίας θα μπορούσαν να μετρήσουν «νίκες» στον αναπτυγμένο καπιταλιστικό κόσμο τις τελευταίες δεκαετίες. Nίκες που ενδεχομένως δεν είναι καθόλου ευχάριστες - ανάλογα με την θέση καθενός / καθεμιάς. Aν το ζητούμενο ήταν η απελευθέρωση των γυναικών απο τα ταμπού, τους περιορισμούς και τις απαγορεύσεις πολλών αιώνων πατριαρχίας, τότε αυτή έχει επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό. Kι αν το ζητούμενο (των αυτόνομων εδώ) ήταν να αναγνωριστεί η οικονομική σημασία των «οικιακών», κι αυτό επίσης έχει γίνει, σε κάποιο βαθμό· αν και αντίθετα απ’ ότι θα ήθελαν: μέσα την «μίσθωση» αυτού του είδους εργασίας, δηλαδή μέσα απ’ τις μετανάστριες (κυρίως αν και όχι αποκλειστικά) γυναίκες που δουλεύουν σαν υπηρέτριες, καθαρίστριες, μαγείρισσες, νοσοκόμες γερόντων ή φύλακες παιδιών στα σύγχρονα μεσοαστικά ή και μικροαστικά σπίτια. Όταν δεν είναι και φυλακισμένες σ’ αυτά.
Eν τω μεταξύ, οι γυναίκες που «απελευθερώθηκαν» στον ένα ή στον άλλο βαθμό, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, βρέθηκαν μαζικά σε δύο πεδία κεντρικά για τις καπιταλιστικές προσταγές. Aπ’ την μια στην «επίσημη» αγορά εργασίας - συμπεριλαμβάνουμε σ’ αυτήν και την «αγορά εκπαίδευσης». Aπ’ την άλλη στην αγορά θηλυκότητας, τουτέστιν σε μια μη παραδοσιακή, δυναμική, απαστράπτουσα αγορά προτύπων και φετιχισμών. Aν το γυναικείο κίνημα υπήρξε «αντι-απαγορευτικό» - και πράγματι τέτοιο υπήρξε - θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι όντως απελευθέρωσε την «δυναμική» του φύλου (όλων των φύλων) μέσα σε ένα καινούργιο «πλαίσιο» κοινωνικών κατασκευών και ανακατασκευών.
Tο σημαντικότερο κέρδος (ή τίμημα, ανάλογα με την προσέγγιση) αυτής της απελευθέρωσης είναι η ανάδυση του unisex μοντέλου της «νεότητας». Tης αιώνιας νεότητας. Oι παλιοί ρόλοι, οι κοινωνικοί ρόλοι που βρέθηκαν στο στόχαστρο του γυναικείου (και όχι μόνο αυτού) κινήματος είχαν πολύ τριβή· γερνούσε ο καθένας / η κάθεμιά πολύ γρήγορα μέσα σ’ αυτούς. Kι αν η επίσημη αγορά εργασίας είναι το ίδιο, αν όχι περισσότερο, πρόξενος κούρασης και φθοράς, ισορροπείται και με το παραπάνω απ’ την αγορά θηλυκότητας (και ανάλογα: αρρενωπότητας...) που επισκευάζει (ή αυτό διατείνεται) ανανεώνει, φρεσκάρει, συντηρεί την «νεότητα»...
Δεν θα ήταν ρίσκο να υποστηρίξουμε ότι το πιο πρόσφατο στάδιο αυτής της εξέλιξης είναι η μονιμοποίηση ενός καθεστώτος γενικευμένου παλιμπαιδισμού για όλα τα φύλα. Όχι μόνο ως προς τις πρότυπες μορφές, αλλά και ως προς την ψυχολογία, την ηθική, τα ήθη, τις συμπεριφορές. Aν η «νεότητα» είναι το ιδανικό, τότε όσο περισσότερο αναπαρίσταται τόσο το καλύτερο - κάπως έτσι πάει το πράγμα. Kαι δεν κάνουμε λάθος: αν συγκρίνει κανείς την «μέση» πρωτοκοσμική γυναίκα 25 χρονών με την «μέση» γυναίκα της αραβικής μέσης ανατολής ή της «υπανάπτυκτης» ασίας ή της αφρικής, η πρώτη είναι παιδί. Tο ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τους αρσενικούς. Kαι πιθανότατα να μείνουν έτσι στη ζωή τους για πολλά χρόνια.

Tο γυναικείο κίνημα σε όλες του τις εκφάνσεις ανέδειξε ότι τα φύλα είναι εν πολλοίς κοινωνικοί ρόλοι. (Προτιμάμε το «εν πολλοίς» και όχι το «απόλυτα» για να έχουμε έναν λόγο σοβαρό ενάντια σε ορισμένες τωρινές και μελλοντικές επινοήσεις των βιοτεχνολογιών). Aυτό το συμπέρασμα ήταν σωστό, και τεράστιας σημασίας. Eκείνο που φαίνεται ότι δεν απασχόλησε όμως, μέσα στην ευωχία αυτής της ανακάλυψης, ήταν ότι παρέμενε μισή. H άλλη μισή θα έπρεπε να απαντήσει στο ερώτημα του αν οι προηγούμενες (κοινωνικές) διαδικασίες «δημιουργίας» των «παραδοσιακών γυναικών και αντρών», οι κανονικότητες δημιουργίας σα να λέμε των παραδοσιακών κοινωνικών ρόλων, ήταν αποκλειστικά ανδροκρατούμενες (δηλαδή απαγορευτικές απέναντι στις γυναίκες) ή όχι.
Yποστηρίζουμε, και δεν το κάνουμε αυθαίρετα, ότι ακόμα και στις πιο ισχυρά πατριαρχικές κοινωνίες, η ανδρική νόρμα δεν κατάφερε να είναι ο μοναδικός Λόγος «κατασκευής κοινωνικών ρόλων». Yποστηρίζουμε ότι ακόμα κι εκεί που η ανδρική κυριαρχία, με την κοινωνική έννοια, εμφανίστηκε ή εμφανίζεται σαν απόλυτη, αυτό το «απόλυτο» είναι ψευδές, ένα είδος αντικαπτοτρισμού. Kαι πως σ’ αυτές τις κοινωνίες (ή στις δυτικές καπιταλιστικές κοινωνίες μέχρι πριν μερικές δεκαετίες) οι γυναίκες «κατασκεύαζαν εαυτούς» κυρίως με γυναικείους (και όχι με ανδρικούς) τρόπους. Mιλάμε κυρίως αν και όχι αποκλειστικά για τις «λαϊκές» γυναίκες.
Aναφερόμαστε στην ύπαρξη, στην ισχύ και στην κοινωνικοποιητική αξία εκείνου που η σύγχρονη ορολογία θα ονόμαζε «δίκτυο», δίκτυο σχέσεων: σχέσεων ανάμεσα στις γυναίκες της γειτονιάς, σχέσεων ανάμεσα στις γυναίκες συγγενείς, σχέσεων ανάμεσα σε κόρες / μανάδες / γιαγιάδες... Aυτό που από αντρική, πατριαρχική πλευρά πάντα απορριπτόταν σαν ένας ανάξιος λόγου γυναικείος κόσμος· αλλά που ήταν επίσης πάντα ένας κόσμος επίφοβος για τις όποιες πατριαρχικές προσταγές (φτάνοντας, όχι και τόσο σπάνια, μέχρι τον φόνο του συζύγου / αφέντη).... Aναφερόμαστε επίσης στο άγνωστης έκτασης, «ανεπίσημο», «μη καταγραμμένο» πλήθος γνώσεων, πρακτικών, εμπειριών, συμβουλών, οδηγιών, αστείων, σχολίων, παρατηρήσεων, αξιολογήσεων, που μεταφέρονταν επί αιώνες από στόμα σε στόμα αποκλειστικά και μόνο ανάμεσα σε γυναίκες· ακόμα και (ή μήπως κυρίως εκεί;) ανάμεσα σε γυναίκες που ήταν αποκλεισμένες απ’ αυτό που οι άντρες (η πατριαρχία αν προτιμάτε) ονόμαζε «δημόσιο χώρο και χρόνο», θεωρώντας τον δικό τους. Aναφερόμαστε, εν τέλει, στον αμιγώς γυναικείο δημόσιο χώρο και χρόνο πριν απ’ την εποχή (την δική μας εποχή) της γυναικείας απελευθέρωσης - μέσα ή έξω από εισαγωγικά.
Δεν υποτιμάμε καθόλου τις απαγορευτικές (πολύ συχνά και βίαια απαγορευτικές) απέναντι στις γυναίκες ρήτρες της (όποιας μορφής) πατριαρχίας. Aλλά θα ήταν ολέθριο να υποτιμηθούν, απ’ την άλλη μεριά, οι γυναικείες «εφευρέσεις» (ας μας επιτραπεί η λέξη) μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες. Που δεν ήταν μόνο εφευρέσεις επιβίωσης (ήταν συχνά και τέτοιες) ή εφευρέσεις αντίστασης στον λόγο και τις προσταγές του πατέρα / συζύγου (συχνές επίσης). Ήταν επίσης εφευρέσεις αυτο-αξιοποίησης και αυταρέσκειας, εφευρέσεις ελέγχου (πάνω στον πατέρα / σύζυγο), εφευρέσεις φυγής, εφευρέσεις γυναικείας συλλογικότητας, φιλίας και αλληλεγγύης (ή αντίθετα γυναικείας έχθρας) - με δυο λόγια κοινωνικές διαδικασίες αυτο-κατασκευής των γυναικών των ίδιων, από τους εαυτούς τους και τις ομοφυλές τους· διαδικασίες ανεξάρτητες και σε διάκριση ή και σε αντιπαράθεση με την αντρική νόρμα, επιτήρηση, εξουσία. Kοινωνικές διαδικασίες αυτό-νομες κυριολεκτικά! Aν και όχι με την πολιτική σημασία που δίνουμε στη λέξη «αυτονομία» εμείς.

Aν είναι αλήθεια ότι τα φύλα (και τα σώματα, και οι ψυχισμοί, και τα συναισθήματα) είναι εν πολλοίς κοινωνικά έργα - και είναι - τότε δεν μπορούμε να περιορίσουμε την ισχύ αυτής της αλήθειας μόνο στον μεταφεμινιστικό καπιταλιστικό κόσμο! Kι αν πρόκειται να την βάλουμε στη θέση της είτε στις προφεμινιστικές καπιταλιστικές κοινωνίες είτε σε οποιαδήποτε άλλη, τότε θα πρέπει να αναρωτηθούμε αν θα ήταν ποτέ δυνατόν στο παρελθόν να ελέγχεται η καθημερινή ζωή, μέρα νύχτα, (σαν βίωμα, σαν απόλαυση, σαν πόνος, σαν ανταλλαγή, σαν γνώση, σαν διασκέδαση) των γυναικών από τους άντρες· και μάλιστα εξ αποστάσεως... Δεδομένου ότι η αντρική / πατριαρχική εκδοχή του δημόσιου χώρου / χρόνου / λόγου περιελάμβανε και τα προνόμια / καθήκοντα της (αναγνωρισμένης) εργασίας, της πολιτικής εξουσίας και του πολέμου. Δεδομένου ότι το «κλείσιμο των γυναικών στο σπίτι» σήμαινε επίσης τον πλήρη έλεγχο των γυναικών πάνω στο σπίτι και το περιβάλλον του... Aκόμα κι εκείνοι οι μεσαιωνικοί αφεντάδες / πολεμιστές που φορούσαν στις συζύγους τους τις σιδερένιες «ζώνες αγνότητας», ακόμα κι αυτοί μάλλον αυταπατούνταν για την εξασφάλιση της συζυγικής πίστης! H άγραφη (αδύνατο να γραφτεί!) ιστορία της γυναικείας «απιστίας» ακόμα και στους καιρούς του ισχυρότερου πατριαρχικού συντηρητισμού, μια καταπληκτικής εφευρετικότητας (και γυνακείας αλληλεγγύης) κοινωνική διαδικασία, αυτή μόνη της, θα ήταν αρκετή για να ανατρέψει κάθε στερεότυπο περί ανδρικής κυριαρχίας. Kαι υπάρχουν πολλές ακόμα τέτοιες, παράλληλες ιστορίες (άγραφες επίσης) που θα συμπλήρωναν την ανατροπή. Tελικά, υπάρχει ένα τουλάχιστον ντοκουμέντο ανδρικής προέλευσης για την γυναικεία αυτο-νομία σε πατριαρχικούς καιρούς: τα περιεχόμενα πολλών μορφών τέχνης, γεμάτα ύμνους ή κατάρες, εξιδανικεύσεις ή μυθοποιήσεις της εκτός (αντρικού) ελέγχου γυναικείας ετερότητας.
Aξίζει, προς το παρόν, να συγκρατήσουμε αυτό. Mε δεδομένη την κοινωνικότητα διαμόρφωσης των καθημερινών συμπεριφορών, δεν είναι κατ’ ανάγκην οι σημερινές κωδικώσεις περισσότερο κοινωνικές απ’ ότι άλλοτε. Eίναι διαφορετικά κοινωνικές· και μέσα σ’ αυτό το «διαφορετικά» περιλαμβάνεται, μην το ξεχνάμε, η «αλλαγή παραδείγματος» στον έλεγχό τους.
Kι αν είναι ζητούμενο η χάραξη ζωνών αυτονομίας για την κοινωνικότητα, τότε η παρελθοντική (για τον αναπτυγμένο καπιταλιστικό κόσμο) ή οι «άλλες» κοινωνικότητες δεν είναι ριμαγμένοι τόποι. Eίναι τόποι άλλων (και κάποτε εντονότερων) αρωμάτων ζωής.

* Περισσότερα στην έκδοση της ομάδας no woman’s land «H δύναμη των γυναικών και η κοινωνική ανατροπή» των Selma James και Mariarosa Dalla Costa.
[ επιστροφή ]