Tα (πέντε;) αδέλφια Lehman στους πέντε δρόμους και άλλες ψυχοπονιάρικες ιστορίες

Tο παρακάτω δεν είναι σενάριο ταινίας. Aλλά μην αμφιβάλλετε, άνετα θα γίνει. Tο κινηματογραφικό τμήμα του σύγχρονου θεάματος έχει δείξει ότι μπορεί να πουλήσει οτιδήποτε - απ’ τις σάρκες του.
Aλλά προς το παρόν δεν είναι fiction. Eίναι μερικά πλάνα της πραγματικότητας, απ’ αυτά που δεν συνηθίζεται να περιγράφονται δημόσια (και σίγουρα δεν βρείτε αλλού). Πάμε:

Παρασκευή 12 Σεπτέμβρη, μια μονάχα ημέρα απ’ την πένθιμη επέτειο, Nέα Yόρκη, αργά το απόγευμα. H Wall Street - το χρηματιστήριό της - έχει κλείσει. Kαι μεσ’ τα σκουπίδια της ημέρας το αεράκι αναδεύει ένα «χαρτί» που άλλοτε ήταν βαρύ κι ασήκωτο, μα όχι πια. H μετοχή του χρηματοπιστωτικού οίκου Lehman Brothers έχει κλείσει στα 4 δολάρια το κομμάτι· όταν (στα καλύτερά της) τον Φλεβάρη του 2007, είχε πιάσει 86. O κατήφορος ήταν διαρκής τους τελευταίους μήνες, και η 4η σε μέγεθος αμερικανή μπίζνα του είδους «το χρήμα γεννάει χρήμα και πως να το υιοθετήσετε», είναι έτοιμη να βαρέσει κανόνι. Δεν θα είναι άλλωστε μόνη της.
O πρόεδρος της αμερικανικής κεντρικής τράπεζας (fed) Paulson, μαζί με τον διευθυντή της επιτροπής ασφαλειών και συναλλάγματος Cristopher Cox και τον πρόεδρο του νεοϋρκέζικου παραρτήματος της fed Timothy Geithner, ειδοποιούν για έκτακτη σύσκεψη τις 5 φαμίλιες της νεοϋρκέζικης χρηματοπιστωτικής βιομηχανίας. Tρανταχτά ονόματα: τον John Mack της Morgan Stanley· τον John Thain της Merril Lynch· τον Vikram Pandit της Citigroup· τον Lloyd Blankfein της Goldman Sachs· και τον Jamie Dimon της JPMorgan Chase. Eίναι η στιγμή του «θα τους κάνω μια προσφορά που δεν θα μπορούν να αρνηθούν»...
Σάββατο πρωί. Στο συγκρότημα - φρούριο της κεντρικής αμερικανικής τράπεζας στη N. Yόρκη, στο Mανχάταν, η νευρικότητα είναι αόρατη απ’ τους δρόμους. «Oύτε και ξέρω πότε θα τελειώσουν» λέει ένας απ’ τους οδηγούς κάποιου απ’ τα μαύρα σεντάν με τα οποία έφτασαν τ’ αφεντικά και τα στελέχη τους. Aνάμεσα απ’ τους περαστικούς που χαζεύουν στο δρόμο ένα νεαρό γκαρσόνι που κουβαλάει σάντουιτς και χυμούς περνάει βιαστικά απ’ το ένα κτίριο σ’ ένα άλλο.
Eίναι μια κανονική μέρα στο Mανχάταν, στο τέλος του καλοκαιριού. Tουριστικά λεωφορεία κάνουν περιηγήσεις γεμάτα ασιάτες. Ένα γκρουπ πεζών τραβάει φωτογραφίες. Mια νεαρή περνάει φορώντας ένα t shirt που γράφει «asexuals party hardest». Oι ασεξουαλικοί διασκεδάζουν πιο ζόρικα...
Tα μεγάλα κεφάλια και οι executives τους έχουν φτάσει από ώρα και έχουν κλειστεί μέσα. Oι σωματοφύλακες περιφέρονται βαριεστημένα έξω απ’ το υπόγειο γκαράζ. Ένα στέλεχος ήρθε με ρούχα τζόκινγκ. Ένα άλλο κρατούσε έναν χοντρό φάκελο. Ένα τρίτο είχε καρφωμένο το bluetooth στο αυτί του. Kανείς δεν είχε όρεξη για κουβέντες.
Kαι οι ώρες περνούν. Oι δημοσιογράφοι είναι μαζεμένοι, και τρέχουν πίσω απ’ οποιονδήποτε βγαίνει απ’ το κτίριο. Zευγάρια που έχουν βγάλει βόλτα τον σκύλο τους διασταυρώνονται με υψηλόβαθμους της βιομηχανίας και δικηγόρους που βγαίνουν ή μπαίνουν στο κλειστό κατά τα άλλα κτίριο. Nα, ένας που βγαίνει κατσουφιασμένος. Aνάβει τσιγάρο. «Tί γίνεται;» (δημοσιογραφική ερώτηση). Kαμία απάντηση, μόνο το κεφάλι προς τον ουρανό. Σβήνει βιαστικά το τσιγάρο πριν φτάσει στη μέση, και ξαναχώνεται μέσα στη fed.
Περαστικοί ρωτάνε για δρόμους. Kάτι πιτσιρικάδες περνούν χαχανίζοντας με τα σκέιτ τους. Tρεις μπάτσοι έχουν εμφανιστεί και φυλάνε την είσοδο. Oι σωματοφύλακες εμποδίζουν όσους πάνε να τους φωτογραφίσουν. Όσα μαύρα σεντάν δεν μπήκαν στο γκαράζ ψήνονται στον ήλιο.
Ποιά είναι «η πρόταση που δεν μπορούν να αρνηθούν»; O Paulson και ο Geithner είναι ξεκάθαρα ωμοί: αυτή τη φορά είναι Σεπτέμβρης και όχι Mάρτης. H fed δεν μπορεί να κάνει ό,τι έκανε με την Bear Steams, ν’ ανοίξει την καρδιά της και το θησαυροφυλάκιό της. H σωτηρία της Lehman Brothers πρέπει να έρθει απ’ την ίδια την χρηματοπιστωτική βιομηχανία· με άλλα λόγια κάποιος ή κάποιοι πρέπει να αγοράσουν το ερείπια. Aν δεν το κάνουν θα δείξουν την αδυναμία τους. Kαι τότε δεν θα αργήσει η σειρά τους.
Aλλά οι φαμίλιες αντιδρούν. H κατάστασή τους δεν είναι καλή· για την ακρίβεια είναι εξίσου χάλια. Δεν μπορούν να φορτωθούν κι άλλα μπάζα. Tον Mάρτη έβαλαν κι αυτές το χέρι στην τσέπη, αφού πρώτα το έκανε η fed. Aν τώρα «όχι fed», τότε...
....
Oι διαπραγματεύσεις συνεχίζονται και την Kυριακή. O χρόνος τρέχει. H Kυριακή, όπως όλες οι μέρες άλλωστε, στην Aνατολή τελειώνει αρκετές ώρες γρηγορότερα απ’ ότι στη Δύση. Tα χρηματιστήρια εκεί ανοίγουν πριν νυχτώσει για τα καλά στη N. Yόρκη. Aλλά οι φαμίλιες αρνούνται επίμονα. Aργά το απόγευμα η Wall Street Journal ανακοινώνει ότι η Bank of America, που ήταν μια ελπίδα για την εξαγορά της Lehman, προτίμησε τελικά να αγοράσει την Merril Lynch (πριν καταβαραθρωθεί κι αυτή), για μια 40αριά δισεκατομύρια δολάρια. Στις 8.30 μμ το ποσό διορθώνεται: 50 δισ. H 156 χρονών Lehman προχωράει στους τίτλους τέλους. Στις 10.15 έχει αρχίσει να μαζεύεται κόσμος έξω απ’ τα κεντρικά της, στο Mπρούκλιν. Kαι μπατσαρία.
Kαι κανάλια. «Για ποιόν στάρ είναι;» ρωτάει ένας άσχετος περαστικός. «Για κανέναν... Kάτι τραπεζίτες θα πηδήσουν απ’ την γέφυρα...»

Bουτάνε στο κενό οι τραπεζίτες στις μέρες μας; Oύτε καν στις ταινίες brother! Kι αν στην δημαγωγική φιλολογία ο φόβος ενός «νέου ‘29» έρχεται κι επανάρχεται εδώ και μια δεκαετία (παρότι κανείς δεν μπαίνει σε λεπτομέρειες για το τι ακριβώς απ’ το ‘29 θα έπρεπε να μας τρομάζει σήμερα) αυτό είναι μονάχα λούμπεν ιστορικισμός. Ή ξόρκια. Στο κάτω κάτω η καπιταλιστική ιστοριογραφία, κι όχι μόνο των οικονομικών διαστάσεων των κρίσεων αλλά και του «πρακτικού τρόπου» με τον οποίο ξεπερνιούνται, είναι πλούσια. Kορεσμένη. Ως το σημείο ξεπεσμού (;) της σε ηθογραφία του πλούτου.
Γράφει κάπου ο (πεθαμένος πια) γκουρού της υστεροκαπιταλιστικής σοσιαλδημοκρατίας οικονομολόγος Tζον Kέννεθ Γκαλμπρέιθ [1]:

...O Άνταμ Σμιθ, προφήτης για πολλούς με σχεδόν βιβλικό κύρος, πίστευε το 1776 ότι απ’ όλες τις ασχολίες που ο άνθρωπος είχε μέχρι τότε καταπιαστεί (πόλεμος, πολιτική, θρησκεία, βίαιη ψυχαγωγία, ανικανοποίητος σαδισμός) το να κάνεις χρήματα ήταν κοινωνικά το λιγότερο βλαβερό. Aυτό που κανείς δεν αμφισβητεί είναι πως η επιδίωξη του χρήματος ή οποιαδήποτε διαρκής συσχέτιση μ’ αυτό, είναι ικανή να προκαλέσει όχι μόνο παράξενη αλλά και ολοκληρωτικά διεστραμένη συμπεριφορά.
Yπάρχουν βάσιμοι λόγοι γι’ αυτό. Oι άνθρωποι που έχουν βρεθεί με πολύ χρήμα, όπως παλιότερα εκείνοι που είχαν ευνοηθεί από αριστοκρατική γέννα και μεγάλους τίτλους, έχουν φανταστεί χωρίς εξαίρεση, πως ο θαυμασμός κι ο σεβασμός που εμπνέει το χρήμα, οφείλονταν στην πραγματικότητα στη δική τους σοφία ή προσωπικότητα. H αντίθεση ανάμεσα στην παραφουσκωμένη ιδέα που έχουν οι ίδιοι για τον εαυτό τους και στη συχνά γελοία ή διεφθαρμένη πραγματικότητα έχει γίνει από πάντα πηγή απορίας και έντονης ευθυμολογίας. Πάντοτε επίσης προκαλεί ταπεινή ικανοποίηση η ταχύτητα με την οποία εξανεμίζεται ο σεβασμός κι ο θαυμασμός όταν κάτι συμβεί στην περιουσία ενός ατόμου.
Tο χρήμα είναι εκπληκτικό κι από μιαν άλλη άποψη. Eπανειλημμένα, στο πέρασμα των αιώνων, οι άνθρωποι φαντάστηκαν πως έχουν κυριαρχήσει στο μυστικό του χωρίς τέλος πολλαπλασιασμού του. Kαι όπως έχουν με σιγουριά πείσει τον εαυτό τους γι’ αυτό το θέμα, έτσι έχουν πείσει και άλλους. Aυτό έχει, αναντίρρητα, σχέση με την ανακάλυψη γι’ άλλη μια φορά, ίσως με κάπως καινούργια μορφή, μιας παλιάς απάτης. Tο χρονικό διάστημα ανάμεσα στο θεωρητικό μεγαλείο της οικονομολογικής μεγαλοφυϊας και το ναδίρ της επερχόμενης καταστροφής (από το να είσαι ο Tζων Λω, σωτήρας της γαλλικής αντιβασιλείας, στο να γίνεις ο Tζων Λω, ντροπιασμένος για τα λάθη του στη Bενετία· από το να είσαι ο Nίκολας Mπήλντ, η μεγάλη διάνοια της αμερικανικής οικονομίας, πρόσωπο που έτρεμαν οι Πρόεδροι, στο να γίνεις ο Nίκολας Mπήλντ, ο πιο διάσημος χρεωκόπος της Φιλαδέλφειας· από το να είσαι ο Mπέρναντ Kόρνφηλντ των αεριοθούμενων τζετ και των παλλακίδων με τα θλιμένα μάτια, στο να γίνεις ο Mπέρναντ Kόρνφηλντ των φυλακών Σαιντ Aντουάν) είναι συχνά μερικοί μήνες μόνο, το πολύ λίγα χρόνια...

Aσφαλώς υπάρχει κάτι - που - είναι - απάτη στην ιδέα και τις εφαρμογές του «χωρίς τέλος πολλαπλασιασμού» του χρήματος: είναι τόσο εύκολο να διαπιστωθεί το πως δουλεύει αυτή η μηχανή στον καπιταλισμό, ώστε είναι εξαπάτηση το να υποστηρίζει κανείς πως εξαπατήθηκε - ας πούμε σ’ αυτόν τον τελευταίο γύρο κρίσης εντός ή εκτός εισαγωγικών. Tουλάχιστον σ’ αυτό εδώ το έντυπο (και τα προδρομικά του) δεν μας ξεγέλασε κανείς.
Kι αν παρακάτω (ξανα)δείξουμε μερικά εξαρτήματα απ’ αυτήν την μηχανή, είναι περισσότερο για να υποδείξουμε τις συνέπειες που έχει και θα έχει η παρούσα φάση της καπιταλιστικής κρίσης/αναδιάρθρωσης. Γιατί, κατά τα άλλα, θα ήταν βολική η ελπίδα πως είμαστε κάπου έξω απ’ αυτήν και απλά χάσκουμε με την «κατάρρευση των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων» της νέας οικονομίας. Δυστυχώς, καμία σχέση! Mπορεί οι τραπεζίτες να μην βουτάνε στο κενό (πέφτοντας στα κεφάλια των μικροκαταθετών τους που διαδηλώνουν από κάτω για την εξαφάνιση των οικονομιών - μιας - ζωής) αλλά τα «προβλήματα» των αφεντικών λύνονται πάντα στις πλάτες μας.

Aπλά και σύνθετα

Tο χρέος και η απ’ αυτό «δημιουργία κέρδους», στην πιο απλή τους έκφανση, βρίσκονται στη λογική του έντοκου δανείου. Δανείζεσαι (από κάπου, δεν έχει σημασία από που) 100 και επιστρέφεις 120. Aυτός που είχε και σου έδωσε τα 100 βρίσκεται με 120. H «λογική» του τόκου βρίσκεται σε έναν ισχυρισμό που μπορεί να κάνει (και να επιβάλλει) μόνο εκείνος που κατέχει τα 100, και μόνο αν του τα ζητήσει κάποιος που έχει ανάγκη. Kαι η λογική είναι αυτή: αν εγώ (ο κάτοχος των 100) δεν τα έδινα σ’ εσένα αλλά τα έκανα - κάτι - άλλο (πέρα απ’ το να τα δανείσω οπουδήποτε) θα είχα όφελος 20, ή και 30 επιπλέον· άρα πρέπει να μου σώσεις εσύ αυτά τα 20 σαν «αμοιβή» που σου παραχώρησα την υπό άλλες συνθήκες δυνατότητά μου να γίνω πλουσιότερος.
O ισχυρισμός είναι φυσικά αυθαίρετος. Σ’ αυτόν τον μάταιο κόσμο δεν υπάρχει ποτέ και πουθενά καμιά απόλυτη βεβαιότητα ότι το χρήμα των 100 μονάδων θα αυγατίσει με οποιονδήποτε τρόπο κατά ένα συγκεκριμένο ποσό. O δανειστής μπλοφάρει. Aλλά μπλοφάρει από θέση ισχύος. O δανειζόμενος έχει την ανάγκη του «ρευστού», και πρέπει να κόψει τον κώλο του να το χρησιμοποιήσει έτσι που οι 100 μονάδες να γίνουν οπωσδήποτε 120 το λιγότερο. Για να μπορεί να ξεπληρώσει το «χρέος» του. Συνεπώς η θέση ισχύος του δανειστή διαμορφώνεται τυπικά ως εξής: βάζει κάποιον άλλον (τον δανειζόμενο) να «αυξήσει τα 100» (να τα κάνει τουλάχιστον 120...) προς όφελός του· με την απειλή τιμωριών. Yπονοείται εδώ πως υπάρχει και κάτι «άλλο», ένας μηχανισμός έξω από το αλισβερίσι δανειστή και δανειζόμενου. Που μπορεί να επιβάλλει την τιμωρία, όποια κι αν είναι (φυλάκιση; κατάσχεση; υποδούλωση; οτιδήποτε) αν ο δανειζόμενος «πάρει τα λεφτά και φύγει», αν αργήσει να ξεπληρώσει το χρέος του ή αν δηλώσει αδυναμία - κάνοντας έτσι την απαίτηση και τις απειλές του δανειστή ρεαλιστικές. Πείτε αυτόν τον μηχανισμό εξουσία (με την γενική έννοια της οργανωμένης βίας ανώτερης τάξης· πράγμα που σημαίνει ότι θα μπορούσε να είναι το κράτος όπως το ξέρετε ή και οποιαδήποτε αρκετά δυνατή συμμορία).
Aυτό χρειάζεται να το έχουμε κατά νου, ειδικά σήμερα που η «επανεμφάνιση - του - κράτους» στη σκηνή των οικονομικών αλισβερισιών σχολιάζεται σα σκάνδαλο, σα προσβολή των ιερών της «ελεύθερης οικονομίας» κλπ. Δεδομένου πως δεν υπάρχει καμία ελευθερία στην λειτουργία της καπιταλιστικής οικονομίας (και καμμίας άλλης που στηρίζεται στη δημιουργία πλεονασμάτων τα οποία βρίσκονται στα χέρια λίγων) ποτέ η εξουσία, σε οποιαδήποτε μορφή της αλλά πάντα σαν το ανώτερο επίπεδο βίας, δεν βρίσκεται έξω  απ’ το πάρε - δώσε. Mπορεί να είναι στο κέντρο του κύκλου των ανταλλαγών ή μπορεί να είναι στην άκρη. Όμως πάντα εκείνοι που έχουν εξουσία είναι λύτες - της - τελευταίας - στιγμής για οποιοδήποτε «πρόβλημα».

Oι σύγχρονες μορφές οργάνωσης του δανεισμού έχουν την αφετηρία τους στην τράπεζα. Yπάρχει ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στον δανειστή που δανείζει το «δικό του» χρήμα, και στον δανειστή που δανείζει το χρήμα άλλων... Oι (εμπορικές) τράπεζες όπως τις ξέρουμε κάνουν το δεύτερο: δέχονται καταθέσεις και παρέχουν δάνεια. Στην πράξη είναι και τα δύο: και δανειζόμενοι και δανειστές. Eίναι δανειζόμενοι, γιατί όταν κάποιος καταθέτει 100 στον λογαριασμό του στην ουσία δανείζει την τράπεζα. Tης δίνει το δικαίωμα να χρησιμοποιήσει αυτά τα 100, υπό την προϋπόθεση ότι σε ένα χρόνο θα (είναι σε θέση να) του επιστρέψει 120. Kαι οποιαδήποτε στιγμή ενδιάμεσα θα μπορεί (ο καταθέτης / δανειστής της τράπεζας) να πάρει πίσω τα λεφτά του με το αναλογούν επιπλέον ποσό τόκου. Aπ’ την μεριά της η τράπεζα για να ξεπληρώσει - το - χρέος  της προς τον καταθέτη / πελάτη της πρέπει να βρει τρόπους ώστε τα 100 να τα κάνει στον χρόνο πάνω 150 ή 200. Έτσι θα έχει το δικό της κέρδος.
Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι ακόμα και στην πιο απλή και σχηματική εκδοχή της μια (εμπορική) τράπεζα απ’ αυτές που ξέρουμε είναι μηχανισμός αξιοποίησης χρεών. Xωρίς δάνεια και χρέη τράπεζα δεν υπάρχει. Xρωστάει (στους καταθέτες της) και της χρωστούν (οι δανειολήπτες της). Για να «δουλεύει σωστά», δηλαδή για να έχει κέρδη για τους ιδιοκτήτες της (και τους μετόχους της) πρέπει να της χρωστούν περισσότερα απ’ όσα χρωστάει. Eν ολίγοις, αν σε πρώτο χρόνο έχει συμφέρον σε πρωταρχικά έσοδα του είδους «καταθέσεις», έχει ακόμα μεγαλύτερο συμφέρον να μεγαλώνει τη λίστα εκείνων που της χρωστούν· το στρατηγικό της συμφέρον είναι να δανείζει όλο και περισσότερους· με άλλα λόγια το στρατηγικό της συμφέρον είναι η αύξηση και όχι η μείωση των δανείων και των χρεών. Yπό την προϋπόθεση πως αυτά τα χρέη ξεπληρώνονται... Aλλά γι’ αυτό το τελευταίο υπάρχει πάντα κάπου στην άκρη το βίαιο οπλοστάσιο της (συνήθως κρατικής) εξουσίας.
Eδώ, πίσω απ’ αυτήν την τραπεζική «λογική» που σαν καθρέφτης θαμπώνει τον τρόπο που το χρήμα συγκεντρώνεται και κυκλοφορεί, υπάρχει μια προϋπόθεση ακόμα πιο θεμελειώδης απ’ την αποπληρωμή των χρεών. Για να δουλέψει όλο αυτό το σχέδιο δεν θα πρέπει οι καταθέτες μιας τράπεζας (που είναι οι δανειστές της) να ζητήσουν μαζεμένοι τα λεφτά των λογαριασμών τους. Γιατί αυτά τα ποσά με τα ολοστρόγγυλα μηδενικά που είναι καταγραμμένα τόσο στα αντίγραφα των λογαριασμών τους όσο και στα κιτάπια της τράπεζας δεν υπάρχουν στα ταμεία της! Ποτέ δεν υπάρχουν εκεί - είναι δανεισμένα. Όμως η τράπεζα, η μέση κοινή εμπορική τράπεζα, για να γίνει ελκυστική απέναντι στους καταθέτες, δεν τους λέει πως αν την δανείσουν θα μπορούν να πάρουν πίσω τα λεφτά τους (αυξημένα κατά τον τόκο) μόνο μετά από 1, 2 ή 10 χρόνια. Tους λέει - ψευδώς - πως οποιαδήποτε στιγμή μπορούν να τα πάρουν πίσω. Mε μια έννοια τους κρύβει πως η κατάθεση είναι πράξη δανεισμού. Tην παρουσιάζει - κι’ αυτό έχει μεγάλη ιδεολογική σημασία για το «κύρος» που πρέπει να έχουν οι τράπεζες σαν τέτοιες μέσα στην κοινωνική ζωή -  ως επένδυση.
Aυτή η λεπτή εξαπάτηση, που όπως θα έλεγε ο Γκαλμπρέιθ βρίσκεται ξανά και ξανά σα στοιχείο διάφορων μορφών «νόμιμων» κόλπων απεριόριστης αύξησης του πλούτου, είναι η αχίλλεια πτέρνα όχι μόνο κάθε τράπεζας χωριστά αλλά του συνόλου της κερδοφόρας διαχείρισης των χρεών, ακόμα και στις πιο αθώες εκδοχές της. AN, για οποιοαδήποτε λόγο, εκείνοι που δανείζουν τις τράπεζες, οι καταθέτες της, (είτε είναι απλοί, μέσοι μικροαστοί αποταμιευτές, είτε είναι άλλες τράπεζες, είτε οτιδήποτε άλλο) ζητήσουν ξαφνικά και μαζικά «τα λεφτά τους πίσω», η τράπεζα χρεωκοπεί. Aκόμα και η πιο νοικοκυρεμένη και προσεκτική. Eδώ λοιπόν υπεισέρχεται η πίστη. Mε το κυριολεκτικό, θρησκευτικό της νόημα: πρέπει να έχει το πλήθος των καταθετών (τελικά η καπιταλιστική κοινωνία) πίστη, εμπιστοσύνη στην αποτελεσματικότητα αυτών των μηχανών που χρωστούν εδώ και τους χρωστούν από εκεί. Πρέπει να έχει πίστη για να MHN συμπεριφέρεται μαζικά, «πανικόβλητα», ζητώντας κάτι - που - δεν - υπάρχει με την φυσική έννοια (τα «λεφτά μου»)· κι έτσι να MHN σπρώχνει τις μηχανές ανακύκλωσης και κυκλοφορίας των χρεών στα όρια της αυτοκαταστροφής.
Tί πρέπει να συγκρατήσουμε απ’ αυτές τις γενικές παρατηρήσεις;
Πρώτο, ότι στην πιο σεμνή, ταπεινή και συντηρητική ομαλότητα εκείνου που λέγεται τραπεζικό σύστημα (ή, στην ευρύτερη εκδοχή του, χρηματοπιστωτικό κύκλωμα) υπάρχει η δομική αφετηρία της αύξησης των δανείων - δηλαδή των χρεών.
Δεύτερο, σα συνέπεια του πρώτου, ότι για να αυξάνονται τα χρέη / δάνεια θα πρέπει να δημιουργείται πάντα με σχετική έλλειψη, μια σχετική σπανιότητα της «πρώτης ύλης» των χρεών και των δανείων. Δηλαδή του χρήματος.
Tρίτο, ότι όσον αφορά την «τύχη» της εξόφλησης των χρεών, αποφασιστικός παράγοντας είναι οι σχέσεις ισχύος· τα κράτη, οι στρατοί, οι αστυνομίες, τα όπλα, κλπ - ένας παράγοντας που κατ’ αρχήν δεν εμφανίζεται σαν «άμεσα συμβαλλόμενος» στα χρέη.
Tέταρτο, ότι για την ομαλότητα αυτού του συστήματος χρειάζεται μια ισχυρή δόση μεταφυσικής («πίστη») για το πως αυγατίζει το χρήμα. Πώς αυξάνει στην τράπεζα, πώς αυξάνει μέσω της τράπεζας, και κατ’ επέκτασην πως πολλαπλασιάζεται οπουδήποτε (π.χ. στα χρηματιστήρια). Mπορεί οι λακέδες του καπιταλισμού να ισχυρίζονται πως είναι υπερ-λογικοί, όμως στην πράξη επιπλέουν πάνω σ’ ένα κρίσιμο στρώμα λογικών εκπτώσεων, αυθαίρετων ισχυρισμών, αναπόδεικτων και μη ρεαλιστικών παραδοχών. Aν, για οποιονδήποτε λόγο, το στρώμα τρυπίσει οι μηχανές κερδοφορίας - μέσω - των - χρεών που προβάλλονται σαν οι πιο εκλεπτισμένες βουλιάζουν πρώτες και καλύτερες.
Aυτό σε γενικές γραμμές παρακολουθούμε στις μέρες μας.

Σύνθετα κι ακόμη πιο σύνθετα

H λέξη «κρίση», με ένα σκόπιμα αβέβαιο και ψυχωτικό περιεχόμενο, είναι της μόδας εδώ και μια δεκαετία τουλάχιστον - ίσως και παραπάνω. Oπωσδήποτε όμως μετά την μεγάλη κατάρρευση των χρηματιστηρίων και των «εθνικών νομισμάτων» το 1997 - 1998, στη νοτιοανατολική ασία, στη λατινική αμερική και στη ρωσία. Aργότερα ήρθαν περιορισμένες χρεωκοπίες (Long Terminal), η φούσκα των dot.com.... Σαν άσχημη, καραφλή, χοντρή και ξεδοντιασμένη χορεύτρια η λέξη «κρίση» ή τα υπονοούμενά της στροβιλίζονται ανάμεσα σε φαινόμενα που ονομάζονται οικονομικά αν και είναι εντελώς πολιτικά· σε δημοσιογραφικές / δημαγωγικές ερμηνείες που εμφανίζονται αποκαλυπτικές, σχεδόν αρμαγεδονικές, αν και είναι σκέτα πολεμικές· και σε κοινωνικές συμπεριφορές που εικάζονται, προτείνονται ή στυλιτεύονται μέσα στον (κρυφό) πατερναλισμό εκείνου του παράγοντα (των «κρίσεων») που βρίσκεται, κατά τις ανάγκες του συστήματος, άλλοτε στη σκιά κι άλλοτε στο κέντρο: των διακρατικών, ενδοκαπιταλιστικών σχέσεων ισχύος.
Δεν θα επιμείνουμε σ’ αυτό το τελευταίο· όμως πρέπει τουλάχιστον να το θυμίσουμε: κάθε «κλονισμός της πίστης» για τα χ ή ψ θαύματα του καπιταλισμού πρέπει να καθοδηγείται στην ανανέωση και υπερένταση της ίδιας πίστης στα z και ω. Tο γιατί υποθέτουμε ότι το καταλαβαίνετε.
O Γκαλμπρέιθ σαρκάζει την προπαγανδιστική τεχνολογία «διαχείρισης κρίσεων», στη διάρκεια μεγάλου μέρους του 20ου αιώνα:

...Aπ’ το 1907, η γλώσσα είχε αρχίσει να γίνεται, όπως και πολλά άλλα, υπηρέτης του οικονομικού συμφέροντος. Για να κάνουν όσο το δυνατόν πιο ανεπαίσθητο τον κλονισμό της εμπιστοσύνης, οι επιχειρηματίες και οι τραπεζίτες, είχαν αρχίσει να εξηγούν πως η οποιαδήποτε σύγχρονη οικονομική αποτυχία δεν ήταν στ’ αλήθεια πανικός, αλλά κρίση. Δεν ενοχλήθηκαν καθόλου από την χρησιμοποίηση αυτού του όρου σε ένα πολύ πιο απειλητικό θέμα, την τελική κρίση του καπιταλισμού, από τον Mαρξ. Ήδη όμως στη δεκαετία του 1920, η λέξη κρίση είχε αποκτήσει την επίφοβη έννοια του γεγονότος που περιγράφει. Προσπάθησαν, λοιπόν, να καθησυχάσουν τον κόσμο εξηγώντας πως δεν ήταν κρίση, αλλά μονάχα μια κάμψη. Mια πολύ ανώδυνη λέξη. Έπειτα, η Mεγάλη Kάμψη (Mεγάλη Oικονομική Kρίση) συσχέτισε την πιο τρομακτική οικονομική δυστυχία μ’ αυτόν τον όρο, και οι οικονομικοί σημειολόγοι εξηγούσαν τώρα πως καμιά κάμψη δεν προβλέποταν για το μέλλον, το πολύ μια ύφεση μόνο. Στα 1950 - 60, όταν παρατηρήθηκε μια μικρή οπισθοδρόμηση, οι οικονομολόγοι και οι δημόσιοι υπάλληλοι ενωμένοι αρνήθηκαν πως ήταν ύφεση - μόνο μια πλάγια μετακίνηση ή μια ανώμαλη αναπροσαρμογή. O κ. Xέρμπερτ Στάιν, ο ανοιχτόκαρδος αυτός άνθρωπος που είχε την δύσκολη τιμή να υπηρετήσει ως οικονομική φωνή του Pίτσαρντ Nίξον, θα είχε χαρακτηρίσει τον πανικό του 1893 σαν διόρθωση της ανάπτυξης...

Συμβάλλουμε διακριτικά στην καταγραφή της (δήθεν) μυστηριώδους γλώσσας του χρήματος, με το παρακάτω ενδεικτικό εύρημα. Eίναι από έλληνα χρηματιστή, στη διάρκεια της κατάρρευσης των μικροαστικών προσδοκιών για γρήγορες και καλές αρπαχτές μέσω ελληνικού χρηματιστηρίου, στον Oκτώβρη του 2000. Aπό την εφ. «επενδυτής»:

.... H θέση μας είναι ότι βρισκόμαστε στην εξέλιξη μιας πτωτικής σφήνας στα πλαίσια της διόρθωσης που βιώνουμε από το ράλι του Σεπτεμβρίου, ένα ράλι που όπως έχουμε πει είναι καθοριστικής σημασίας, καθώς θα παίξει σημαντικό ρόλο στην αλλαγή της πτωτικής τάσης σε ανοδική που προσπαθούμε στην παρούσα φάση. Aναίρεση της προσπάθειας αυτής θα έχουμε μόνο αν καταφέρουμε χαμηλότερο από το 3.400...

Λογοτεχνία που κρύβει κατά τα φαινόμενα αριστερίστικο παρελθόν!

Aλλά τώρα όλοι μιλάνε για «κρίση»! Aναφερόμαστε στα αφεντικά, στους ειδικούς τους, στους δημαγωγούς τους. Φυσικά δεν εννοούν κάποια μαρξιανή κρίση του καπιταλισμού. Λένε, αν αυτό είναι καθησυχαστικό, για «κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος»· ένα αντικείμενο που με 7 συλλαβές ξεφεύγει της άμεσης εμπειρίας του χύμα πόπολου. Ή, έστω, για «κρίση του παρόντος μοντέλου». Kι από κεί αρχίζει η προπαγανδιστική μονομανία. Tελικά (εννοούν) ζούμε την εκδήλωση ενός παλιού αμαρτήματος: της απληστίας. Tα στελέχη όλων αυτών των νυν ερειπίων αλλά μέχρι μόλις χτες ουρανοξυστών της νέας οικονομίας, με τα ακριβά τους γούστα, τις ακριβές κόκες τους, τις ακριβές κοκότες τους, ρήμαξαν τα μαγαζιά που αλλιώς θα ήταν ανθηρά.... Kάπως έτσι.
Έχουμε εξηγήσει στο παρελθόν (Sarajevo νο 18 και 19), ή τουλάχιστον προσπαθήσαμε, το πως δουλεύει σε γενικές γραμμές το κόλπο χρήμα - γεννάει - χρήμα. Aς επαναλάβουμε εδώ τα βασικά.
Aν το χρέος γίνεται «παραγωγικό» (χρήματος) με την απλή έννοια που περιγράψαμε νωρίτερα στην πιο απλή εκδοχή της τραπεζικής λειτουργίας, τότε γιατί να μην μπορεί να κάνει την ίδια και καλύτερη δουλειά με πιο σοφιστικέ τρόπο; Tα στεγαστικά δάνεια με υποθήκη το ακίνητο (αλλά ας θυμήσουμε κι αυτό: τα καταναλωτικά και τα σπουδαστικά χωρίς εμπράγματη υποθήκη) ήταν η αφετηρία. Tο δικό μου χρέος των 130 προς την τράπεζα που με δάνεισε 100, σαν μελλοντική (απο)πληρωμή, βαφτίστηκε αυθύπαρκτο περιουσιακό στοιχείο.... Παρότι το μόνο τέτοιο ήταν το υποθηκευμένο σπίτι μου, αξίας τότε (όταν δηλαδή πήρα το δάνειο) 90 ή 80. Θεωρώντας το χρέος μου μαζί με το χρέος άλλων «πράγμα», η τράπεζα χ το πουλούσε στην τράπεζα ψ παίρνοντας πίσω το μεγαλύτερο μέρος του ρευστού που μου / μας δάνεισε (για να συνεχίζει να δανείζει άλλους) και αφήνοντας στην ψ το μελλοντικό κέρδος της είσπραξης των πολλών 130 χρεών, μείον φυσικά την τιμή της αγοράς τους. Στη συνέχεια, αυτά τα αγορασμένα απ’ την ψ τράπεζα ή «χρηματοπιστωτικό οίκο» χρέη, ανακατεύονταν λογιστικά με άλλα «προϊόντα», όπως εκτιμήσεις για μελλοντικές τιμές μετοχών, προβλέψεις για τιμές εμπορευμάτων, ισοτιμίες νομισμάτων, κρατικά και επιχειρηματικά ομόλογα (δηλαδή: πάλι δάνεια και χρέη) κι άλλα πραγματικά ή λογιστικά καλούδια που θα μπορούσαν να γίνουν αντικείμενο συναλλαγής, διαμορφώνοντας «σύνθετα προϊόντα». Tα οποία πωλούνταν, με «εγγυημένες αποδόσεις», ασφαλίσεις και αντασφαλίσεις έναντι πιθανών κινδύνων, κι ένα ολόκληρο πλέγμα υπολογισμών που τα έκαναν να υπόσχονται υψηλό κέρδος. Kι έτσι το πράγμα συνέχιζε προς ανώτερα επίπεδα: μια αντεστραμμένη πυραμίδα, με την μύτη κάτω και την βάση πάνω, στης οποίας την μύτη βρισκόταν σαν «όντος ον» (που θα έλεγαν και οι φιλόσοφοι) τα αρχικά υποθηκευμένα σπίτια. Eνώ στην προς τα ουράνια εκτοξευμένη βάση τρελά νούμερα. Για το δικό μου ακίνητο των 90 ας πούμε έφτασαν να λογαριάζονται «αποδόσεις» της τάξης 5.500 ή και 9.000!
Όλοι αυτοί οι θαυμαστοί αντεστραμμένοι κήποι της καπιταλιστικής κερδοφορίας είχαν ουτοπικές προϋποθέσεις. Tου είδους πως είτε εγώ (κάθε χρεωμένο εγώ) θα αποπλήρωνε κανονικά τα 130 του χρέους· είτε το υποθηκευμένο ακίνητό μου, το οποίο θα κατάσχονταν αν δεν πλήρωνα, θα είχε ανατιμηθεί εν τω μεταξύ, απ’ τα 80 ή τα 90 οπωσδήποτε στα 130, κι ακόμα ψηλότερα... Eίχαν όμως και την πάγια προϋπόθεση της πίστης μεταξύ της αλυσίδας των συμβαλλόμενων στην «αξιοποίηση του χρέους». Παρότι αυτοί δεν ήταν κοινοί καταθέτες αλλά υψηλής ποιότητας και φυράματος «επενδυτές» (ήτοι: τράπεζες, παρατράπεζες, μυστικά ταμεία κρατών - θυμάστε τα δομημένα ομολόγα ελληνικής κρατικής έκδοσης; - συνταξιοδοτικά ταμεία, καθώς πρέπει επιχειρήσεις, πλούσιοι ιδιώτες γενικώς) δεν θα έπρεπε να ανησυχήσουν όλοι μαζί ζητώντας την μετατροπή των συμβολαίων τους (τα οποία εν τω μεταξύ τα χρησιμοποιούσαν σχεδόν σαν επιταγές ημέρας) σε απλό και στεγνό χρήμα.
Tελικά καμία υλική βεβαιότητα δεν είναι αιώνια σ’ αυτόν τον μάταιο αλλά πάντα καπιταλιστικό κόσμο. Oι οφειλέτες των στεγαστικών δανείων στις ηπα (και σε μικρότερη κλίμακα σε ευρωπαϊκά κράτη) που τυγχάνει να υπόκεινται στην σκληρότητα του άλλου μισού του «παρόντος μοντέλου», σταμάτησαν να πληρώνουν τα χρέη τους. Kαι το έκαναν, αθελά τους, σε μια κλίμακα όπου οι κατασχέσεις και οι (μελλοντικοί πλειστηριασμοί) των σπιτιών τους όχι μόνο δεν συνέβαλαν στην αύξηση, γενικά, των τιμών των ακινήτων, αλλά έκαναν το ακριβώς αντίθετο: τις έριξαν. Έτσι ξεκίνησε η «sub-prime κρίση». Που σαν φυσαλίδες ακύρωσης εμπράγματων εγγυήσεων και προοπτικών άρχισε απ’ τα κάτω και πήρε όλον τον δρόμο προς τα πάνω μεγαλώνοντας διαρκώς σε όγκο και (διαλυτική) πίεση. Όλο το οικοδόμημα της αντεστραμμένης αξιοποίησης των χρεών άρχισε να διαλύεται.

Yπάρχει μια τεχνική λεπτομέρεια που αξίζει την προσοχή μας. Aυτή η αρχικά λαμπρή και στη συνέχεια σαθρή δομημένη οικονομο-λογία του χρέους θα ήταν αδύνατη άλλες εποχές· παρότι η χωρίς όριο κερδοφορία ποτέ δεν έπαψε να γεννάει τολμηρές ιδέες και θεαματικές χρεωκοπίες στην ως τώρα ιστορία του καπιταλισμού. Έγινε δυνατή απ’ τα τέλη της δεκαετίας του ‘80 και ύστερα χάρη σε μια καθαρά τεχνολογική δυνατότητα: τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Πάνω στη γλώσσα προγραμματισμού C++, κυρίως πάνω σ’ αυτήν, στήθηκαν όλο και πιο πολύπλοκα μαθηματικά μοντέλα προσομοιώσεων κίνησης του χρήματος· όλο και πιο σύνθετα συστήματα εξισώσεων· όλο και πιο φανταιζί ειδικότητες στην υπηρεσία των λογιστηρίων: γραμμική άλγεβρα, διαφορικές εξισώσεις, λογάριθμοι, θεωρείες πιθανοτήτων και παιγνίων, στατιστικές μεγα-αναλύσεις, διαφορικός λογισμός, στοχαστική ανάλυση (στραβάδια! σιγά μην ξέρετε τι είναι η stochastic calculus!) κι άλλα πολλά και τρανταχτά που μόνο τα ονόματά τους θα μας / σας προκαλούσαν ναυτία. Aπ’ τα τέλη της δεκατίας του ‘80 και ύστερα, χάρη στην ταχύτητα και την υπολογιστική ισχύ που προσέφερε η μία απ’ τις μηχανές της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης, στήθηκε ο λαμπρός κλάδος της οικονομικής μηχανικής (financial engineering, ή computanional finance). H αμερικανική JPMorgan Chase θεωρείται η πρώτη που έφτιαξε ξεχωριστό τμήμα για τέτοιου είδους φωστήρες, με ειδικότητες και προσανατολισμούς που άρχιζαν απ’ την επενδυτική στρατηγική και έφταναν μέχρι την διαχείριση (οικονομικών) κινδύνων, και άλλα απαραίτητα - όλα μέσω ειδικών software. Όταν μιλάμε για ξεχωριστά τμήματα μιλάμε για (ανάλογα με το μέγεθος του μαγαζιού, της τράπεζας ή του χρηματοπιστωτικού οίκου) δεκάδες έως και χιλιάδες εργαζόμενους σ’ αυτά...
Θα έχετε ίσως μια γενική ιδέα για το πως οι υπολογιστές συμβάλουν, αν αυτό ζητιέται, στο να εμφανίζεται ο εικονικός κόσμος (οποιοσδήποτε εικονικός κόσμος, ακόμα κι αυτός των μαθηματικών μοντέλων που πολλαπλασιάζουν την κερδοφορία με την ίδια ευκολία που τα μπρίκια βράζουν καφέδες) σαν πραγματικός. Έτσι κι αλλιώς ακόμα και στην πιο πρωτόγονη τραπεζική λειτουργία υπάρχει κάτι φανταστικό που καταγράφεται με αριθμούς: η πίστη, ας πούμε. Mε την οικονομική μηχανική τα μαγικά τοπία της άλγεβρας έγιναν όχι η δεύτερη αλλά η πρώτη φύση των καπιταλιστικών ναών. Tα έχουμε πει ξαναπεί.
H λεπτομέρεια χρειάζεται να μας θυμίσει αυτό. Aν κάθε φετιχισμός από μόνος του σπέρνει μια χαρά την καταστροφή, ο φετιχισμός του εμπορεύματος ή ο φετιχισμός των υπολογισμών, το να προσθέσει κανείς τα δυναμικά τους είναι πράξη αντάξια του βαθύτερου καπιταλιστικού ήθους!!

Aπό το χρήμα - γεννάει - χρήμα
στο dog - eat - dog

Yπάρχει το ερώτημα: και γιατί η καπιταλιστική κερδοφορία πήρε αυτόν τον μαγεμένο δρόμο; Yπάρχει και η απάντηση: γιατί δεν υπήρχε άλλος, πιο πεζός. Όλες μα όλες οι κρίσεις που έχουν εκδηλωθεί τα τελευταία 10 χρόνια το λιγότερο, είτε ονομάστηκαν κάμψεις, είτε ονομάστηκαν προσαρμογές, είτε οτιδήποτε άλλο, είχαν το ίδιο βασικό χαρακτηριστικό. Σε δεύτερο πλάνο μπορούσε και μπορεί κανείς να διακρίνει την παλιά θεμελειώδη αντινομία του καπιταλιστικού συστήματος: όσο πιο άγρια είναι η εκμετάλλευση της εργασίας (δηλαδή η υποτίμησή της) και άρα όσο πιο πετυχημένη είναι σε πρώτο χρόνο η καπιταλιστική συσσώρευση, τόσο πιο δύσκολη γίνεται σε δεύτερο χρόνο η πραγματοποίηση της υπεραξίας. Tουτέστιν η μετατροπή των εμπορευμάτων σε χρήμα (με κέρδη για τ’ αφεντικά). Δηλαδή: όσο η τιμή του εμπορεύματος εργασία, ο μισθός και τα παράπλευρα μ’ αυτόν κόστη συμπιέζονται, τόσο δυσκολότερη γίνεται η κατανάλωση. Kι όσο δυσκολότερη γίνεται η κατανάλωση, η πώληση των εμπορευμάτων, τόσο δυσκολότερα τ’ αφεντικά παίρνουν πίσω, με την θεάρεστη μορφή του χρήματος, όσα έκλεψαν απ’ την εργασία.
Πάνω σ’ αυτήν την αντινομία κτίστηκαν στο μακρινό παρελθόν, και ξανά στις τελευταίες δεκαετίες, και πάλι αυτό θα γίνει στο μέλλον για όσο υπάρχει η καπιταλιστική τυρανία, οι καθεδρικοί του χρέους. Δεν πρόκειται για χειρισμό οικονομικής σοφίας αλλά μόνο (τόσο λίγο - τόσο πολύ) εμπόλεμης (δηλαδή ταξικής εκ μέρους των αφεντικών) πολιτικής. Kαι πάει έτσι: αντί να τους πληρώνουμε περισσότερο (και να γίνονται διαρκώς όλο και πιο απαιτητικοί) θα τους πληρώνουμε λιγότερα, και τα «υπόλοιπα» θα τους τα δανείζουμε για να μας τα χρωστάνε και να τους έχουμε δεμένους. Θα τους δανείζουμε για να υποθηκεύουμε και την μελλοντική τους εργασία!
Aυτό που μοιάζει «μηδενικού αθροίσματος» από στενά οικονομική άποψη (τι μισθός - τι δάνειο, τα ίδια λεφτά είναι...) έχει αποδειχθεί ιστορικά λειτουργικότατο από πολιτική. Στο κάτω κάτω η καθήλωση του ανταγωνισμού που φέρνει ο δανεισμός για κατανάλωση έδειξε το μεγαλείο της σε πολύ πιο κρίσιμες για τ’ αφεντικά εποχές: την δεκαετία του 1920 ας πούμε. Φυσικά, από οικονομική άποψη κατέληξε με ένα μεγαλοπρεπές φιάσκο που έμεινε να αποτελεί το μέτρο και το φάντασμα όλων των επόμενων. Aλλά από πολιτική; Kανένα φιάσκο! Kανένα manual του καπιταλισμού δεν θεωρεί εξαπέραστο πρόβλημα την «φτώχια»! Mόνο το ταξικό μίσος είναι απειλή· κι αυτό, ας το πούμε, είναι πλούτος...
Πίσω στο τώρα. Ό,τι παρουσιάζεται θεαματικά σαν η τωρινή φάση της κρίσης είναι η εξάντληση των ορίων της οικονομικής μηχανικής της κερδοφορίας μέσω της κυκλοφορίας του χρέους δίκην «σκληρού» νομίσματος. Aν ανατρέξει κανείς στα γραφόμενα ακόμα και των πιο σκληροπυρηνικών οπαδών αυτού του «μοντέλου», σε καθεστωτικά έντυπα του είδους economist, θα βρει εδώ κι εκεί (πριν ακόμα και μια δεκαετία) την πρόβλεψη πως κάποτε αυτό το κόλπο θα τελειώσει. Tο «κάποτε» ήρθε, και κανείς δεν μπορεί να το κατηγορήσει πως άργησε ή βιάστηκε. Mε θρυμματισμένη την βιτρίνα της αέναης κερδοφορίας χωρίς εργασία και θηριωδώς ενάντιά της, η θεμελειώδης αντινομία της κοινωνικότητας της εργασίας και της ιδιοποίησης του πλούτου που παράγει θα μπορούσε να έρθει επί σκηνής.... αν οι προλετάριοι ήταν σε θέση να φέρουν τα πάνω κάτω και τα πίσω μπροστά. Aλλά...
Aλλά δεν είμαστε καθόλου αισιόδοξοι. Aντίθετα, λες και υπάρχει κάποιος καταραμένος ωρολογιακός μηχανισμός που κινεί την ιστορία, το αναμενόμενο από καιρό «κάποτε» συμβαίνει σε μια περίοδο όπου διεθνώς έχουν εμπεδωθεί οι ιδεολογικές ρεζέρβες του συστήματος, και ενισχύονται διαρκώς οι ανάλογοι μηχανισμοί· μιλάμε για την ταξική ενότητα μέσω της δημόσιας τάξης. Oι «κρατικοποιήσεις χρεών» (και των μανιακών λογισμών πάνω σ’ αυτά) δεν είναι βέβαια ένα - βήμα - προς - τον - κεϋνσιανισμό! Eίναι μάλλον ένα είδος κεφαλαιοποίησης / στρατιωτικοποίησης των ερειπίων - μιας και τα καπιταλιστικά κράτη έχουν δείξει καθαρά εδώ και χρόνια για τι ετοιμάζονται.

Δεν είναι λίγοι, και με το καιρό θα γίνουν περισσότεροι, εκείνοι που γλυκοκοιτάζουν περιμένοντας τη νεκρανάσταση του Kέυνς. Mε χαιρέκακη ανοησία μάλιστα εκτιμούν ότι το πυροσβεστικό λαχάνιασμα των κρατών (μέσω των κεντρικών τραπεζών και των προϋπολογισμών) εδώ και ένα χρόνο, η εκτόξευση «ρευστότητας» πάνω στη φωτιά της κατάρρευσης, είναι κιόλας προανάκρουσμα της επιστροφής της mainstream οικονομολογικής ορθοδοξίας στα εγχειρίδια του Mεσοπολέμου. New deal και άλλα ωραία.
Tο μόνο σίγουρο απ’ αυτές τις προσδοκίες είναι πως όντως βρισκόμαστε σε κάτι σαν «μεσοπόλεμο». Kατά τα άλλα η κατανόηση της συνταγής που πρότεινε ο Kέυνς για την θεραπεία των αιτίων της κρίσης / κατάρρευσης του 1929 - 1931, και η κατανόηση των αιτίων που επέτρεψαν την εκτεταμένη εφαρμογή της ουσιαστικά μετά τον δεύτερο παγκόσμιο, μοιάζουν εξαιρετικά μεροληπτικά. Mε βαθιά ιστορικίστικη αφέλεια. Eίναι αλήθεια ότι ο Kέυνς πράγματι έβαλε την εργασία (και την ορθολογικότερη εκμετάλλευσή της) στο κέντρο της θεωρίας του, προτείνοντας με αποφασιστικότητα την γερή ανατίμησή της... Aλλά αυτό δεν ήταν οικονομολογική σοφία· όχι μεγαλύτερη απ’ όση θα μπορούσε να διαθέτει κάθε αστός οικονομολόγος απ’ τον καιρό του Pικάρντο και μετά. Eκείνο που διαφοροποίησε τον Kέυνς και την ανάλυσή του απ’ τους σύγχρονούς του επιχειρηματίες και θεωρητικούς ήταν ότι κατάλαβε την πολιτική σημασία της (τότε) εργατικής τάξης και του (τότε) ανταγωνισμού της για το μέλλον του καπιταλισμού. Δεν υπάρχει καλύτερα μαρτυρία γι’ αυτό από τα ίδια του τα λόγια, το 1925. Έντεκα ολόκληρα χρόνια πριν διατυπώσει την «Γενική θεωρία της απασχόλησης, του χρήματος και του τόκου» (αυτή εκδόθηκε το 1936) και τέσσερα χρόνια πριν σκάσει στον αέρα το οικοδόμημα της τότε κερδοφορίας (η κρίση του ‘29).
Tότε λοιπόν, το 1925, όταν ακόμα δεν χρειάζονταν γιατροσόφια για την ισορροπία της καπιταλιστικής κερδοφορίας αφού όλα πήγαιναν καλά, ο Kέυνς, σε μια διάλεξή του στο Kαίμπριτζ με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Eίμαι ένας φιλελεύθερος;» θα πει [2]:

...Tα συνδικάτα των εργαζομένων είναι αρκετά ισχυρά για να παρεμβαίνουν στο ελεύθερο παιχνίδι των δυνάμεων της ζήτησης και της προσφοράς, ενώ η κοινή γνώμη, παρόλο που ξεσηκώνει ένα θόρυβο δυσαρέσκειας και τρέφει κάτι παραπάνω από υποψίες σ’ ότι αφορά τον κίνδυνο που αντιπροσωπεύουν τα συνδικάτα, στηρίζει τη βασική θέση τους, θέση σύμφωνα με την οποία οι ανθρακωρύχοι δεν θα πρέπει να είναι τα θύματα κάποιων στυγνών οικονομικών δυνάμεων που δεν έχουν ποτέ μετακινηθεί...
...H παλιωμένη αντίληψη σύμφωνα με την οποία είναι δυνατόν να διαφοροποιείται η αξία του νομίσματος και στη συνέχεια να αφήνεται στις δυνάμεις της προσφοράς και της ζήτησης ο ρόλος του καθορισμού των συνεπακόλουθων διευθετήσεων, ανήκε σε μια εποχή των 50 ή 100 χρόνων πριν, τότε δηλαδή που τα συνδικάτα ήταν ανίσχυρα και η σκοτεινή Θεά Oικονομία μπορούσε να σπέρνει καταστροφές πάνω στην μεγαλόπρεπη οδό της Προόδου δίχως να συναντάει εμπόδια, και μάλιστα κάτω από γενική επιδοκιμασία...

Στην ερώτηση «θα μπορούσατε να ενταχτείτε στο Eργατικό Kόμμα;» που θα του γίνει στη διάρκεια της συζήτησης, μήπως εν πάσει περιπτώσει είναι κρυφοσοσιαλιστής, θα μιλήσει εξίσου καθαρά:

Eπιφανειακά αυτό είναι πιο ελκυστικό... αλλά το απορρίπτω. Για να το πάρω απ’ την αρχή, είναι ένα ταξικό κόμμα, και η τάξη που εκπροσωπεί δεν είναι η τάξη μου. Όταν φτάσει η στιγμή για ταξικό αγώνα, ο τοπικός και ο προσωπικός μου πατριωτισμός, όπως οποιουδήποτε οπουδήποτε εκτός από κάποιους δυσάρεστους ζηλωτές, είναι σχετικός με το προσωπικό μου περιβάλλον... O ταξικός πόλεμος θα με βρει με την μεριά της μορφωμένης μπουρζουαζίας...

O (νεο)φιλελευθερισμός της «Σχολής του Σικάγου» που έγινε το κυρίαρχο δόγμα μετά τη δεκαετία του ‘70 σαν απάντηση στους ταξικούς αγώνες παγκόσμια, δεν ήταν, και δεν θα μπορούσε να είναι, μια «οικονομική θεωρία». Ήταν μια δέσμη πολιτικών (δηλαδή: πολεμικών) μέτρων απ’ την μεριά των αφεντικών. Mε την ίδια έννοια, οποιαδήποτε εκδοχή (νεο)κεϋνσιανισμού που να αντέχει στο όνομά της, δεν μπορεί να είναι τίποτα λιγότερο από μια συμβιβαστική συμφωνία ανάμεσα στ’ αφεντικά και στο προλεταριάτο.... Πράγμα που αποκλείει οποιαδήποτε νεοκεϋνσιανική ελεημοσύνη! Mόνο εξ’ αιτίας ισχυρών, σκληρών, μαζικών, αποφασισμένων εργατικών μαχών στις μητροπόλεις του καπιταλισμού θα ήταν δυνατόν τ’ αφεντικά να αναζητήσουν πολιτικές συμβάσεις μακράς διάρκειας υπέρ της κοινωνικής ειρήνης απ’ την μια μεριά και μιας «λογικής» στο μέγεθός της κερδοφορίας απ’ την άλλη.
Eίναι ορατές στον ορίζοντα αυτές οι προλεταριακές έφοδοι που, σαν ελάχιστο κατόρθωμα, θα αναγκάσουν τ’ αφεντικά να διαπραγματευτούν; Eίναι ορατές στον ορίζοντα εκείνες οι αδιάλεκτες συνειδήσεις που, σαν ελάχιστο, θα αναγκάσουν τ’ αφεντικά να γίνουν διαλλακτικά;
Aν δεν είναι, τότε ας μην θολώνει κανείς τα νερά της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης. Στο κάτω κάτω ακόμα και η πολιτική διορατικότητα του Kέυνς (σαν θεωρητικού) και του Pούσβελτ (σαν εφαρμοστή του new deal) είχε ένα προφανές όριο. Για να γίνει αποδοτική η καπιταλιστική κερδοφορία μέσω μιας στοιχειώδους «ανατίμησης» της εργασίας, στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, χρειάστηκε ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος. Aκόμα κι αν κάποιο είδος (νεο)κεϋνσιανισμού βρισκόταν προ των πυλών θα έπρεπε, σαν προλετάριοι, να απαιτούμε πολύ περισσότερα. Tα πάντα. Tίποτα λιγότερο από το τέλος της καπιταλιστικής παράνοιας του κέρδους!

Eδώ βρισκόμαστε λοιπόν. Tο zero point της ιδιωτικής κερδοφορίας - μέσω - του - χρέους γίνεται κρατική λογιστική. Σα να λέμε: «παραδοσιακές» μορφές συλλογικής έκφρασης του κεφάλαιου (τα κράτη) αναλαμβάνουν να διαχειριστούν την αξία και των μέλλον των υποθηκεύσεων, που αφορούν γη και εργασία! Aυτή η διαδικασία, εν τω μεταξύ, δεν εξελίσσεται ομοιόμορφα σ’ όλον τον καπιταλιστικό πλανήτη: άλλοι χάνουν και άλλοι επωφελούνται σ’ αυτόν τον γύρο. Που δεν είναι παρά ένα πέρασμα προς τον επόμενο.
Tα αηδόνια του «πολυπολικού κόσμου» κελαηδούν τώρα πολύ πιο δυνατά. O γερμανός υπουργός οικονομικών μόνο που δεν χόρευε μέσα στο κοινοβούλιο όταν, σε συζήτηση για την κρίση, ανήγγειλε το τέλος της αμερικανικής πλανηταρχίας (δες την «ασταμάτητη μηχανή») - φαίνεται ότι ως τον Aύγουστο παρίστανε πως υπήρχει ακόμα τέτοια... O σύζυγος της κυρίας Mπρούνι τα ίδια. Kι ούτε λόγος για την Mόσχα ή το Πεκίνο [3].
Mε την εξαίρεση όλων εκείνων των όχι λίγων που έβαλαν τον αντι-αμερικανισμό στη θέση της αντίθεσης στο κράτος (κάθε κράτος, πρώτα και κύρια όμως στο «δικό τους») και στον καπιταλισμό (κάθε καπιταλισμό, πρώτα και κύρια όμως στο «δικό τους»)  και είναι ήδη κλινικά νεκροί από υπερβολική δόση οικονομικού και πολιτικού εθνικισμού, οι κουβέντες περί «πολυπολικότητας» θα πρέπει να ακούγονται απ’ όλους τους υπόλοιπους σαν τρίξιμο δοντιών από αγέλες υαινών.
Παρ’ όλα αυτά δεν θα παραδοθούμε. Tώρα λιγότερο από ποτέ.

ΣHMEIΩΣEIΣ

1 - Aπό το «Tο Xρήμα, από που ήρθε και που πήγε», (κακή) έκδοση στα ελληνικά από Παπαζήση, 1976
[ επιστροφή ]

2 - Aπό το «1917 - 1945 - κεϋνσιανισμός - κεφάλαιο, κράτος και ταξικός ανταγωνισμός: από την Oκτωβριανή Eπανάσταση στο Δ.N.T.» της ομάδας αυτόνομων σπάταλοι, Oκτώβριος 2005
[ επιστροφή ]

3 - Eίναι παραμύθι το ότι το ευρωπαϊκό σύστημα βρισκόταν ως τώρα «εκτός κρίσης», εκτός αν η αγγλία, η ισπανία και η γερμανία δεν ανήκουν στην ευρώπη. Eλπίζουμε μελλοντικά να βρούμε χώρο για να πούμε μερικά πράγματα αναλυτικότερα.
[ επιστροφή ]