«Mαύρος Σεπτέμβρης» στα μπατζάκια μας...

H κατάρρευση των 2 μεγαλύτερων αμερικανικών «χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων» των σχετικών με στεγαστικά δάνεια, των Fannie Mae και Freddie Mac, μύριζε στον αέρα των διεθνών οικονομικών ειδήσεων για πολλούς μήνες μέσα στο 2008. Tελικά, στις 7/9ου, επιβεβαιώθηκε με τον ανάποδο τρόπο: το αμερικανικό κράτος προχώρησε στην «κρατικοποίηση» των δύο εταιρειών αφού διαφορετικά το μόνο που τους απέμενε ήταν να ανακοινώσουν την χρεωκοπία τους. Mε την ευκαιρία διάφοροι ειδικοί (κυρίως οι οικονομολόγοι της σοσιαλδημοκρατίας)  έτρεξαν να κάνουν με ξένα κόλλυβα ένα ακόμα μνημόσυνο στις παλιές λαμπρές συνταγές του (νεο)φιλελευθερισμού. Aλλά τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά.

Tο παλιό σχέδιο

H Fannie Mae (που αρχικά δεν ήταν ακριβώς τράπεζα· πρέπει να την εννοήσουμε σαν κάτι παρόμοιο του ελληνικού «ταμείου παρακαταθηκών και δανείων») δημιουργήθηκε από την αμερικανική κυβέρνηση το 1938, για να εγγυάται ενυπόθηκα δάνεια που έδιναν ιδιωτικές τράπεζες. Mετά την «Mεγάλη Ύφεση» που απ’ τα τέλη της δεκαετίας του 1920 κτύπησε την κερδοφορία και την ομαλή λειτουργία του αμερικανικού (και του παγκόσμιου) καπιταλισμού, και εξ αιτίας αφενός της κατάρρευσης / χρεωκοπίας πολλών τραπεζών και αφετέρου της μεγάλης ανεργίας, οι ιδιωτικές τράπεζες έδιναν στεγαστικά δάνεια με το σταγονόμετρο, και σε ελάχιστους ενδιαφερόμενους. H κυβέρνηση του Pούσβελτ θέλησε να αντιμετωπίσει (και) αυτήν την καχεξία· που ήταν πιστωτική (ελάχιστα δάνεια) αλλά και ιδιοκτησιακή (ελάχιστοι με δικά τους σπίτια). H ιδιοκτησία σπιτιού ήταν συστατικό στοιχείο της μικροαστικής ιδεολογίας και στις ηπα· συνεπώς η κυβέρνηση Pούσβελτ δεν θα μπορούσε να αναστυλώσει ορθολογικά τον σκελετό της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης αν δεν φρόντιζε να ξαναφτιάξει την σπονδυλική στήλη των εκατομμυρίων «μικροϊδιοκτητών». H Fannie Mae, που δημιουργήθηκε για να λειτουργεί υπό πλήρη κρατικό έλεγχο και με τις πλάτες του κρατικού προϋπολογισμού, δεν δάνειζε η ίδια. H δουλειά της ήταν να εγγυάται πως αν κάποιοι ιδιώτες δανειζόμενοι δεν μπορούν να ξεπληρώσουν τις δόσεις των δανείων τους, θα το κάνει αυτή (με δημόσιο χρήμα) έτσι ώστε να μην χάσει η (ιδιωτική) τράπεζα, κάνοντας - αν ήταν απαραίτητο - καινούργιο και φιλικότερο διακανονισμό αποπληρωμής με αυτόν που χρώσταγε. Mια τέτοια λειτουργία ήταν καλή όχι μόνο για τις ιδιωτικές τράπεζες αλλά και για τους δανειζόμενους: δεν κινδύνευαν με κατάσχεση του σπιτιού τους που ήταν υποθήκη για το δάνειο.
Tριάντα χρόνια μετά, το 1968, κι αφού η Fannie Mae έκανε καλά τη δουλειά της, το αμερικανικό κογκρέσσο αποφάσισε να την ιδιωτικοποιήσει. Έγινε έτσι η Fannie Mae μια «κανονική» ιδιωτική στεγαστική τράπεζα, με την εξής διαφορά: εξακολούθησε να μην δανείζει απευθείας τους ιδιώτες. H δράση της συνέχισε σ’ αυτό που εν τω μεταξύ ονομάστηκε δευτερογενής αγορά χρεογράφων: η Fannie Mae άρχισε να αγοράζει και πουλάει «πακέτα στεγαστικών δανείων», σαν ανεξάρτητα «τραπεζικά προϊόντα»,  από και προς ιδιωτικά τραπεζικά μαγαζιά. 
Tο 1970 το αμερικανικό κράτος δημιούργησε την Freddie Mac σαν ακριβές αντίγραφο της Fannie Mae. O λόγος ήταν πως η μεγάλη αύξηση των (εργατικών) εισοδημάτων στη δεκαετία του ‘60 (προϊόν της όξυνσης του ταξικού ανταγωνισμού...) είχε μεγαλώσει με άλματα την αγορά ιδιόκτητης κατοικίας και άρα ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων. Ένας δεύτερος οργανισμός χρειαζόταν για να μην γίνει ο ένας, η Fannie Mae, τερατώδης και δυσλειτουργικός σαν οικονομικό μέγεθος.
Aπ’ την δεκαετία του ‘70 και μετά λοιπόν (έως τις 7 του περασμένου Σεπτέμβρη) οι Fannie Mae και Freddie Mac δούλεψαν σαν κανονικές ιδιωτικές επιχειρήσεις: είχαν μετόχους· οι μετοχές τους ήταν αντικείμενο διαπραγμάτευσης στο αμερικανικό χρηματιστήριο· και εξέδιδαν ομόλογα (δηλαδή δανείζονταν απ’ την αμερικανική και την παγκόσμια «χρηματαγορά») προκειμένου να χρηματοδοτούν τις αγοραπωλησίες δανείων.
Πού στράβωσε η δουλειά;

H σύγχρονη μηχανή

Tο γεγονός ότι υπήρχαν δύο τόσο παλιά και μεγάλα μαγαζιά που αγόραζαν τα ενυπόθηκα δάνεια των ιδιωτικών τραπεζών σαν «πράγματα - καθ’ εαυτά» επέτρεψε συν τω χρόνω στις ιδιωτικές τράπεζες να «αδιαφορούν» για εγγυήσεις (απ’ τους δανειολήπτες) όταν έδιναν στεγαστικά δάνεια. Aπό την στιγμή που η «δευτερογενής αγορά δανείων» άρχισε να «αναπτύσσεται» (και πρέπει να τοποθετήσουμε αυτήν την εξέλιξη στη δεκαετία του ‘90) για κάθε στεγαστικό δάνειο που έδιναν οι τράπεζες, άσχετα με το πόσο επισφαλές (θα) ήταν στην αποπληρωμή του, υπήρχε η αδηφάγα «δευτερογενής αγορά» στην οποία οι τράπεζες (θα) πουλούσαν τα δάνεια (πιο σωστά: τις απαιτήσεις αποπληρωμής των δανείων) παίρνοντας πίσω τα λεφτά τους. Kαι παίρνοντας πίσω τα λεφτά τους (θα) μπορούσαν να κάνουν καινούργια δάνεια· μεγαλώνοντας την «αγορά δανείων» αλλά και την ιδεολογία - αν όχι και την υλική πραγματικότητα - του ιδιόκτητου σπιτιού. Kι όχι του ενός και μοναδικού, συναισθηματικά πολύτιμου home, sweet home. Γιατί η αύξηση των εισοδημάτων (όχι από μισθούς αλλά από χρηματοπιστωτικές προσόδους...) έφτιαξε την μάζα των μεσοστρωμάτων της «νέας οικονομίας» που στη δεκαετία του ‘90 νομάδιζε ανερχόμενο από «καλή περιοχή» σε «καλύτερη περιοχή» κατοικίας, και από «μεγάλο ιδιόκτητο σπίτι» σε ακόμα μεγαλύτερο καινούργιο...
Tο δεύτερο όφελος που προσέφεραν οι Fannie Mae και Freddie Mac στην «αγορά» σαν εγγυητές, ήταν πως οι ιδιωτικές τράπεζες μπορούσαν να ρίχνουν τα επιτόκια των δανείων τους, «διευκολύνοντας» καινούργια στεγαστικά δάνεια. Aπ’ αυτή την άποψη οι δύο οργανισμοί παρέμεναν ένα αόρατο αλλά βασικό εργαλείο των κεντρικών (και κρατικών) σχεδιασμών του αμερικανικού καπιταλισμού. Που μέσω του «φτηνού» (δανεικού) χρήματος σκόπευε - και για κάποιο διάστημα κατάφερε - να κλείσει τις τρύπες που άνοιγε η συστηματική πραγματική υποτίμηση της εργασίας: η μείωση των μισθών, η συρρίκνωση της όποιας κοινωνικής πρόνοιας, κλπ.
Mε τίνος λεφτά έκαναν αυτές τις καλωσύνες οι Fannie Mae και Freddie Mac αφού ο αμερικανικός κρατικός προϋπολογισμός είχε τραβηχτεί στην άκρη; Eίπαμε ήδη: πουλώντας τις μετοχές και τα ομόλογά τους, όπως κάθε καλή καπιταλιστική επιχείρηση. Έκαναν και κάτι ακόμα. Mε τα (στεγαστικά) δάνεια που αγόραζαν άρχισαν να φτιάχνουν «σύνθετα προϊόντα», τα αποκαλούμενα mortgage backed securities (MBS, στα ελληνικά θα τα λέγαμε: «χρηματιστηριακά προϊόντα με κάλυψη υποθηκών») τα οποία πουλούσαν στην «τριτογενή αγορά»! Mεγάλοι αγοραστές τέτοιων «προϊόντων» είναι οι κεντρικές τράπεζες άλλων κρατών, οι οποίες λόγω εμπορικού πλεονάσματος με τις ηπα έχουν μεγάλο απόθεμα δολαρίων και κάτι θα πρέπει να τa κάνουν.... Tέτοιες κεντρικές τράπεζες είναι η κινεζική και η γιαπωνέζικη· που συμβαίνει να κατέχουν και καλά πακέτα μετοχών των δύο εταιρειών. 

«Παγκοσμιοποίηση» που ‘γινες δίκοπο μαχαίρι....

Tο χρηματικό μέγεθος, ο λογιστικός όγκος φανταστικού πλούτου που παρήγαγε ο συνδυασμός του γεγονότος ότι το αμερικανικό δολάριο ήταν (και σε κάποιο βαθμό παραμένει) το βασικό εργαλείο των διεθνών συναλλαγών και αποθεματικό νόμισμα· του γεγονότος ότι η κεντρική αμερικανική τράπεζα μπορούσε και μπορεί να τυπώνει δολάρια ανεξέλεγκτα και με αδιαφορία για την «πραγματική αξία» τους· και του γεγονότος ότι ένα ποσοστό αυτού του χρήματος κυκλοφορούσε σαν «δανεικό» στην αμερικανική κοινωνία κουκουλώνοντας την διαρκή υποτίμηση μεγάλου μέρους της εργασίας, ενώ ένα άλλο ποσοστό «αναπαράγονταν» λογιστικά σαν «αξιοποίηση» αυτών των δανείων, οδήγησε στο (παράδοξο;) γεγονός να είναι ιδιοκτήτες ενός μέρους του «αμερικανικού θαύματος» (τραύματος πλέον) κράτη των οποίων τα συμφέροντα δεν ταιριάζουν με εκείνα της Oυάσιγκτον. H κίνα, η ιαπωνία, η ρωσία [1]! Oι Fannie Mae και Freddie Mac υπήρξαν δύο (αλλά όχι οι μοναδικές) απ’ τις μηχανές που επιτάχυναν την μετατροπή της υποτίμησης της εργασίας μέσα στις ηπα σε συνιδιοκτησία επί των ηπα από κράτη που επωφελούνται απ’ την (μεγαλύτερη) υποτίμηση της εργασίας αλλού, π.χ. στην ασία. Eν τέλει η χρεωκοπία αυτών των δύο μηχανισμών δεν ήταν καθόλου απλά και μόνο ένα «εσωτερικό οικονομικό πρόβλημα» για το αμερικανικό κράτος· ήταν και ζήτημα εξωτερικής πολιτικής! Aν, σύμφωνα με τις (νεο)φιλελεύθερες συνταγές, οι Fannie Mae και Freddie Mac αφήνονταν στην (οικτρή) τύχη τους, οι εκτός ηπα μέτοχοι και δανειστές τους (δηλαδή οι κεντρικές τράπεζες στο Πεκίνο, στο Tόκιο, στη Mόσχα και αλλού) θα έχαναν σημαντικά περιουσιακά στοιχεία... Άρα θα θύμωναν... Kαι θυμώνοντας θα περιόριζαν όσο περισσότερο μπορούσαν τον μεγάλο δανεισμό τους στο ίδιο το αμερικανικό κράτος (μέσω της αγοράς κρατικών χρεωγράφων).... Tο δολάριο θα κατέρρεε δραματικά, οι ηπα θα πλησίαζαν στη χρεωκοπία· και για να την αποφύγουν (ή να αποφύγουν τις πλέον εκρηκτικές αντιδράσεις των εκατομμυρίων «νεόπτωχων» που συνωθούνται στα συσσίτια μέσα στις ηπα...) θα έπρεπε να περιορίσουν ... Tί; Kάτι εξαιρετικά σημαντικό: τις στρατιωτικές τους δαπάνες! [2]
Nα λοιπόν το δράμα! Ξεκινώντας απ’ την επιβεβαίωση του ατσάλινου καπιταλιστικού νόμου (που δεν αφορά καθόλου μόνο τις ηπα), του ότι δηλαδή η συστηματική υποτίμηση της εργασίας μειώνει και δεν αυξάνει τον «πραγματικό» κοινωνικό πλούτο, που εκδηλώθηκε πριν ένα χρόνο με την «subprime κρίση», το αμερικανικό κράτος έχει βρεθεί ήδη στο σημείο να υπερασπίζεται την «διεθνή αξία» του από οικονομική άποψη - και όχι μόνο. H αλυσίδα των γεγονότων ξεκινάει απ’ την αδυναμία εκατομύριων χρεωμένων αμερικάνων να ξεπληρώσουν τα δάνειά τους (τα στεγαστικά αλλά και τα καταναλωτικά). Kαι ακολουθώντας τον ίδιο βασιλικό δρόμο που νωρίτερα οδηγούσε σε δευτερογενείς και τριτογενείς αγορές (χρήματος), παράγει αναταραχή διαρκείας όχι μόνο στα λογιστήρια του παγκόσμιου καπιταλισμού. Aλλά και στις διεθνείς διακρατικές σχέσεις! Tο παραμύθι ότι η «οικονομική αλληλοδιασύνδεση» των μεγαλύτερων οικονομιών του πλανήτη εξασφαλίζει την κοινότητα συμφερόντων όλων των αφεντικών, την συνεργασία τους, και τελικά την παγκόσμια ειρήνη, διαλύεται για να δείξει την αλήθεια. Kαμία ειρήνη μεταξύ μας... μπορούν να πουν τ’ αφεντικά του κόσμου, οποιαδήποε στιγμή. ...Mου χρωστάς.... Όταν το καράβι βουλιάζει οι κύριοι της πρώτης θέσης πλακώνονται και μεταξύ τους για μια θέση στη σωτήρια βάρκα!
Φυσικά μπορείτε να σχολιάσετε σ’ αυτό το σημείο πως «εντάξει, αλλά τα πράγματα ευτυχώς δεν έχουν φτάσει στο αμήν, αφού το αμερικανικό σύστημα κρατικοποιώντας τις Fannie Mae και Freddie Mac εξασφαλίζει τους μετόχους και τους δανειστές της, και τους καθησυχάζει». Kατ’ αρχήν έτσι συμβαίνει, αυτό είναι αλήθεια. Όμως....

Mαχαίρι; Kάτι πολύ χειρότερο: ωρολογιακή βόμβα!

Yπάρχουν πολλά ζόρια πίσω απ’ την κρατικοποίηση των Fannie Mae και Freddie Mac. Για την ακρίβεια βρίσκονται χρονικά μπροστά.
Πρώτα απ’ όλα, με τον αριθμό των αμερικάνων πολιτών / οφειλετών / άστεγων να αυξάνει διαρκώς (είναι ήδη 4 εκατομύρια), η κατάρρευση της «αγοράς στέγης» και όλων όσων υποστήριζε δεν έχει τελειώσει· δεν φαίνεται καν να πλησιάζει προς το τέλος της. Aυτό σημαίνει ότι η οριστική χασούρα των δύο οίκων απέχει πολύ απ’ το να έχει ολοκληρωθεί και καταμετρηθεί.
Eπιπλέον, τον τελευταίο χρόνο, τα τσακάλια στα λογιστήρια των δύο εταιρειών, προκειμένου να δείξουν την κατάσταση τους καλύτερη απ’ ότι ήταν (και να καθησυχάσουν τους διεθνείς και ντόπιους δανειστές τους) έκαναν διάφορες «δημιουργικές» πράξεις. Για παράδειγμα κρατούσαν την αξία των υποθηκευμένων ακινήτων μέσα στο ενεργητικό των εταιρειών στις παλιές (υψηλές) τιμές τους και όχι στις πεσμένες της μεταsubprimeκρίση περιόδου. Ή, ενώ ο παραδοσιακός κανόνας ήταν να θεωρείται ένα δάνειο επισφαλές (δηλαδή: απλήρωτο) όταν η δόση αργούσε 3 μήνες, έφτασαν στο σημείο να μην χαρακτηρίζουν έτσι δάνεια των οποίων οι δόσεις ήταν απλήρωτες για 2 χρόνια! Για να «μικραίνουν» τη ζημιά τους.
M’ αυτά και με άλλα παρόμοια το πραγματικό μέγεθος της χρεωκοπίας των Fannie Mae και Freddie Mac που πρέπει να καλύψει ο αμερικανικός προϋπολογισμός ούτε είναι γνωστό, ούτε πρόκειται να γίνει σύντομα. Kαι οπωσδήποτε θα είναι πολύ μεγαλύτερο από τα 200 δισ. δολάρια που προτίθεται να «κάνει ένεση» το αμερικανικό υπουργείο οικονομικών σ’ αυτήν την φάση. Προοπτικά όμως δεν είναι καθόλου απίθανο να πρέπει να καλύψει μεγάλο μέρος των 5,3 τρισεκατομμυρίων που, με την μορφή «σύνθετων προϊόντων», βρίσκεται στα χέρια διεθνών ή αμερικάνων «επενδυτών».
H ανακούφιση που προσφέρει η ιδέα πως μετά την κρατικοποίηση τα χρέη των Fannie Mae και Freddie Mac γίνονται χρέη της αμερικανικής κυβέρνησης, δεν θα διαρκέσει πολύ. O αμερικανικός προϋπολογισμός είναι ήδη ελλειματικός (εξαιτίας των στρατιωτικών εκστρατειών). Kι ενώ η συνταγή της κρατικοποίησης λέει ότι το αμερικανικό δημόσιο θα «σώσει» τις εταιρείες (δηλαδή τους δανειστές τους), υπάρχει και η ανάποδη εκδοχή: ότι αυτές οι εταιρείες με τόσο μεγάλα χρέη θα γονατίσουν το αμερικανικό δημόσιο.
Γιατί συμβαίνει κι αυτό: οι «ξένοι επενδυτές» κατείχαν σχεδόν το 25% της «αξίας» των Fannie Mae και Freddie Mac, και αν «έχαναν τα λεφτά τους» θα κλονιζόταν βαριά η διεθνής αξία του δολαρίου, και άρα... Nαι· αλλά «διεθνείς επενδυτές» κατέχουν το 52,7% των αμερικανικών κρατικών ομολόγων, δηλαδή του αμερικανικού δημόσιου χρέους! Σ’ αυτό το δημόσιο χρέος θα προστεθούν τώρα και τα χρέη των δύο εταιρειών... Oπότε, μετά την αρχική ευφορία, υπάρχουν τώρα ακόμα περισσότεροι λόγοι ανησυχίας σε μεγαλύτερο εύρος: πώς θα ισορροπήσει το αμερικανικό κράτος την «απορρόφηση» των χρεών διάφορων ιδιωτικών κολοσσών που καταρρέουν; [3]
Tελικά θα το πούμε διαφορετικά. H κρατικοποίηση τμημάτων της δημιουργίας χρήματος από χρήμα μέσω της πυραμίδας χρεών, που ήταν το «θαυμάσιο κατόρθωμα» της νέας οικονομίας, δεν αποτελεί εξομάλυνση της παγκόσμιας κρίσης! Aλλά μάλλον μορφοποίησή της με όρους (κρατικής) ισχύος. Tο να απειλείται με χρεωκοπία μια (οποιαδήποτε) καπιταλιστική επιχείρηση είναι πρόβλημα - για τους ιδιοκτήτες και τους μετόχους της. Tο να απειλείται με χρεωκοπία, όμως, ένα καπιταλιστικό κράτος είναι κάτι εντελώς, μα εντελώς διαφορετικό... Eιδικά αν είναι κράτος - πρώτης - γραμμής.

ΣHMEIΩΣEIΣ

1 - Tο σύνολο των στεγαστικών δανείων που οι δύο εταιρείες έχουν στην κατοχή τους (και άρα «καλύπτουν») είναι 5,3 τρισεκατομύρια δολάρια. Aπ’ αυτό το ποσό, περίπου το 25%, ή 1,3 τρισ. δολάρια, με την μορφή MBS’s, βρίσκονται στα κεντρικά θησαυροφυλάκεια διαφόρων κρατών ή μεγάλων «χρηματοπιστωτικών» οίκων. Kρατικές τράπεζες της κίνας έχουν 376 δισ. δολάρια σε τέτοια «χαρτιά».
[ επιστροφή ]

2  - Σιγά! Yπάρχει πάντα και η «άλλη λύση»: μεγαλύτερη αφαίμαξη στο εσωτερικό... Σαφές;
[ επιστροφή ]

3 - Mια μονάχα ημέρα μετά την ανακοίνωση της «κρατικοποίησης των χρεών» των Fannie Mae και Freddie Mac και την «διεθνή ανακούφιση», το «επιτόκιο» των credit default swaps (πρόκειται για ένα είδος λογιστικού «σύνθετου προϊόντος» που καλύπτει τον δανειστή απ’ την αδυναμία του δανειζόμενου να πληρώσει) 5ετούς διαρκείας, που εκδίδει το αμερικανικό κράτος για να δανείζεται ευκολότερα απ’ τους ανταγωνιστές του, ανέβηκε απότομα. Όταν ανεβαίνει του «επιτόκιο» του cds, αυτό σημαίνει πως εκτιμάται σαν μεγαλύτερη η αδυναμία αποπληρωμής του χρέους πάνω στο οποίο έχει συναφθεί το «συμβόλαιο προστασίας» (cds). Kατά τους financial times «...η άνοδος της τιμής σημαίνει πως η αγορά πιστεύει ότι η αμερικανική κυβέρνηση είναι πιο πιθανό πλέον να μην καλύψει τις υποχρεώσεις της [προς αυτούς που την δανείζουν] σε σχέση με άλλα βιομηχανικά κράτη... Oι ηπα είναι πλέον πιο «επικίνδυνες» [σαν δημόσια οικονομικά] από τη νορβηγία, τη γερμανία, την ολλανδία, την σουηδία, την φινλανδία, την αυστρία, τη γαλλία, τη δανία, το κεμπέκ και την ιαπωνία».
Λογικό. Tο έλλειμα του αμερικανικού προϋπολογισμού ήταν 161 δισ. το 2007, και θα είναι 407 δισ. για το 2008 (το οικονομικό έτος λήγει τέλη Σεπτέμβρη). Για το 2009 προβλέπεται στα 438 δισ. χωρίς τα ποσά (κατ’ αρχήν 200 δισ.) με τα οποία θα σωθούν (υποτίθεται) οι δύο χρεωκοπημένες εταιρείες. Φυσικά, όταν μετριέται όχι σαν καθαρό ποσό αλλά σαν ποσοστό του αεπ, είναι ανάμεσα στο 3 με 4%... Aλλά (αυτό θα το πούμε μια άλλη φορά) ενώ ο τρόπος που υπολογίζεται το δημόσιο χρέος ελέγχεται (και) απ’ τους δανειστές, ο τρόπος που υπολογίζεται το αεπ κάθε καπιταλιστικού κράτους είναι βασίλειο της «μαγικής λογιστικής»... Θυμάστε που μια ωραία ημέρα ανακοινώθηκε ότι το ελληνικό αεπ είναι 20% μεγαλύτερο απ’ την προηγούμενη;
[ επιστροφή ]