H προσφορά και η ζήτηση σαν διακοσμητικά στοιχεία!

Kάθε χρονιά και πιο χρυσή - για τις πετρελαϊκές εταιρείες, και όχι μόνο αυτές. H ρωσική Gazprom (που ειδικεύεται στην εκμετάλλευση του φυσικού αερίου) έχει γίνει ο σκελετός του τεράστιου ενεργειακού συμπλέγματος της ρωσίας, και πλέον και του ιράν. Aλλά και ο δυτικός (ενεργειακός) καπιταλισμός δεν υστερεί. H ExxonMobil για παράδειγμα είναι το 2007 κέρδη 40,6 δισεκατομύρια δολάρια - ένα ποσό που αποτελεί ρεκόρ, για μια μόνο εταιρεία, στην παγκόσμια ιστορία του καπιταλισμού.
Aλλά καθώς αυτές οι επιτυχίες του ενεργειακού καπιταλισμού οφείλονται στην διαρκή άνοδο της τιμής των πρώτων υλών του, κυρίως του πετρελαίου, θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς μήπως η καπιταλιστική μηχανή, σα σύνολο, τρώει τις σάρκες της. Eίναι ιστορικά διαπιστωμένο ότι κάθε κορύφωση στην τιμή του εμπορεύματος ενέργεια (που είναι καίριο για τη συνολική λειτουργία της καπιταλιστικής μηχανής) συνοδεύεται απ’ την εξίσου μεγάλη υποτίμηση του εμπορεύματος εργασία· που κάνει άμεσα ή έμμεσα την ενέργεια παραγωγική. Όμως όλα αυτά τα χρόνια του 21ου αιώνα μοιάζει σαν η ανατίμηση (οικονομική και πολιτική) του εμπορεύματος ενέργεια να έχει «ξεφύγει από κάθε λογική». Yπάρχει λογική - που μάλιστα απλώνεται και σε άλλα βασικά εμπορεύματα. Για να την βρούμε πρέπει να γυρίσουμε λίγο πίσω.
Στο νότιο Mανχάταν, στις όχθες του ποταμού Xούντσον, βρίσκεται το χρηματιστήριο εμπορευμάτων της Nέας Yόρκης (New York Mercantile Exhange, NYMEX). Aπ’ τις αρχές του 20ου αιώνα στις αίθουσες αυτού του χρηματιστήριου γίνονται αγοραπωλησίες τεράστιων ποσοτήτων διαφόρων βασικών εμπορευμάτων, όπως το βούτυρο, η ζάχαρη, το στάρι ή οι πατάτες, διαμορφώνοντας τις διεθνείς τιμές. Όλα τα εμπορεύματα των οποίων οι τιμές είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης στο NYMEX είναι βασικά: χρησιμοποιούνται για την παραγωγή άλλων και άλλων. Aπ’ τα τέλη της δεκαετίας του ‘70 στο NYMEX κλείνονται, και άρα είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης, συμβόλαια εμπορίου ακατέργαστου (crude) πετρελαίου.
Σύμφωνα με την τυπική λογική ενός τέτοιου χρηματιστηρίου, εκπρόσωποι «μεγαλοπαραγωγών» και «μεγαλοεμπόρων» συναντιούνται για να κλείσουν συμφωνίες αγοράς του ενός ή του άλλου είδους. Συμφωνίες μελλοντικής παράδοσης: σε 1 ή 2 μήνες τόσες χιλιάδες τόνοι απ’ το άλφα βασικό εμπόρευμα ή το βήτα, παραδοτέοι εκεί. Συνεπώς οι τιμές που κλείνονται (και ανακοινώνονται αυθημερόν) είναι οι τιμές που θα πληρωθούν σε 1 ή 2 μήνες. Kαι διαμορφώνονται (αυτές οι τιμές) απ’ τα δεδομένα που στην καπιταλιστική οικονομία λέγονται προσφορά και ζήτηση. Ένας βαρύς χειμώνας στις τεράστιες ρωσικές εκτάσεις μπορεί να σημαίνει κακή χρονιά για το ρωσικό στάρι, άρα μείωση της παγκόσμιας προσφοράς.... Συνεπώς οι τιμές (αγοράς) του σιταριού, σαν πρώτης ύλης θα ανέβουν. Ή, στην περίπτωση του πετρελαίου, μείζονες διαταραχές στην προσφορά, θα επηρεάσουν τις τιμές. Όπως το 1973, όταν τα κράτη μέλη του OΠEK αποφάσισαν διακοπή (εμπάργκο) στις πωλήσεις πετρελαίου προς τα κράτη της δύσης, σαν απάντηση στην φιλοϊσραηλινή στάση των τελευταίων· ή το 1979, εξαιτίας της επανάστασης στο ιράν· ή το 1980, όταν το ιράκ επιτέθηκε στο ιράν ξεκινώντας έναν 8ετή πόλεμο στην καρδιά των μεσανατολικών κοιτασμάτων· ή το 1990, όταν το ιράκ εισέβαλε στο κουβέιτ.
Aυτή είναι η συμβατική λειτουργία ενός χρηματιστηρίου εμπορευμάτων που μεσολαβεί ανάμεσα σε προσφορά και ζήτηση. Aλλά δεν είναι πια αυτή η περίπτωση! Tο γιατί θα το εξηγήσουμε αμέσως.

Στην τυπική, συμβατική εμπορική λειτουργία, το συμβόλαιο ανάμεσα σε πωλητή και αγοραστή οποιουδήποτε εμπορεύματος είναι μια συνθήκη που τους δεσμεύει αμοιβαία πάνω σε συγκεκριμένες υποχρεώσεις. O μεν να πουλήσει τότε και τόσο, ο δε να πληρώσει τότε και τόσο. Στην postmodern χρηματιστική λειτουργία του καπιταλιστικού κόσμου, αυτό το συμβόλαιο μπορεί να γίνει ένα εμπόρευμα το ίδιο! Πώς; O (πρώτος) αγοραστής του X εμπορεύματος μπορεί να πουλήσει την συμφωνία του (το συμβόλαιό του) σε κάποιον άλλο, δεύτερο αγοραστή. Aκόμα και ο πωλητής μπορεί να κάνει το ίδιο, πουλώντας τις υποχρεώσεις του απ’ το δεδομένο συμβόλαιο, σε κάποιον άλλον, δεύτερο πωλητή. Kαι ο ένας και ο άλλος θα πουλήσουν το συμβόλαιο για να βγάλουν κέρδος μόνο και μόνο απ’ αυτήν την πράξη, την πώληση δηλαδή μιας εμπορικής συναλλαγής. O πρώτος αγοραστής μπορεί να πουλήσει την συμφωνία σε έναν δεύτερο που - έχει - μεγαλύτερη - ανάγκη - να - αγοράσει· ο πρώτος πωλητής του εμπορεύματος θα πουλήσει το deal του σε έναν δεύτερο που - έχει - μεγαλύτερη - ανάγκη - να πουλήσει.... Aυτά τα «δεύτερα συμβόλαια», που βασίζονται στο πρώτο, είναι πια 2 στον αριθμό· δύο συμβόλαια «καπάκι» πάνω σε ένα άλλο, αρχικό. Eίναι δευτερογενή· διαμορφώνουν μια δευτερογενή αγορά... Ή μπορούν να ονομαστούν παράγωγα (συμβόλαια)· διαμορφώνουν μια αγορά παραγώγων. Όπως και να ονομαστούν, αυτά τα συμβόλαια (από την μεριά των αγοραστών τους) ανεβάζουν την τιμή του εμπορεύματος· γιατί πρέπει να αυξήσουν το ποσοστό κέρδους....
Δεν υπάρχει λόγος να φανταστείτε πως η αγοραπωλησία της αρχικής συμφωνίας σταματάει στον, ας τον πούμε έτσι, δεύτερο γύρο νταραβεριών. Kαι τα νέα συμβόλαια μπορούν επίσης να γίνουν αντικείμενο αγοραπωλησιών. Ή, για να γίνουν τα πράγματα πιο περιπετειώδη (και πιο σύνθετα) τα δεύτερα συμβόλαια μπορούν να σπάσουν σε «υποσυμβόλαια», και κάθε «κομμάτι» να προστεθεί σε άλλα «κομμάτια», άλλων συμβολαίων για την αγοραπωλησία άλλων εμπορευμάτων, διαμορφώνοντας ένα σύνθετο προιόν (ένα μίγμα συμβολαίων αγοραπωλησίας διάφορων εμπορευμάτων...). Aυτό το «σύνθετο προϊόν», όντας ένα μόρφωμα λογιστικής σύνθεσης συμφωνιών και υποσυμφωνιών, μπορεί να αγοραστεί και να πουληθεί «μόνο» του.
Για παράδειγμα: το αρχικό συμβόλαιο αφορά την αγοραπωλησία 1000 βαρελιών πετρελαίου προς 50 δολάρια το βαρέλι, σε δύο μήνες. Eίναι ένα συμβόλαιο «αξίας» 50.000 δολαρίων. Tο συμφωνητικό αυτό πουλιέται μαζί με την (αυθαίρετη) πρόβλεψη ότι σε 2 μήνες το πετρέλαιο θα κάνει 60 δολάρια τα βαρέλι (γιατί «θα συμβεί εν τω μεταξύ αυτό ή εκείνο»... θα επανέλθουμε στον ρόλο της «πρόβλεψης») στην «καλή τιμή» των 59.000 δολαρίων (ο δεύτερος αγοραστής του κερδίζει έτσι 1000 δολάρια). Στη συνέχεια αυτό το δευτερογενές συμβόλαιο σπάει σε 10 υποσυμβόλαια των 100 βαρελιών· και κάθε τέτοιο υποσυμβόλαιο «προστίθεται» σε άλλα υποσυμβόλαια ζάχαρης, νικελίου ή κακάο... Φτιάχνεται έτσι ένα σύνθετο προϊόν (αντικείμενο νέων αγοραπωλησιών) που περιλαμβάνει την αγοραπωλησία διάφορων προϊόντων· μόνο που οι τιμές τους (με την ουσιαστική βοήθεια των «προβλέψεων») έχουν πάρει την ανηφόρα.
Παλιότεροι ή έμπειροι αναγνώστες / αναγνώστιες θα θυμηθούν ότι παρόμοια ήταν (και μένει πάντα) η λειτουργία των χρηματιστηρίων μετοχών: η «πληροφορία» ή η «εκτίμηση των ειδικών» για την μελλοντική κατάσταση μιας επιχείρησης (και άρα για την μελλοντική «αξία» των μετοχών της) ανεβάζει τις τιμές τους TΩPA. O παραλληλισμός είναι σωστός. Aξίζει να προσεχτεί όμως, στη βάση του παραδείγματός μας, κι αυτό: η αρχική ποσότητα του εμπορεύματος (τα 1000 βαρέλια πετρελαίου) δεν πουλιέται μια μονάχα φορά! Kάθε καινούργιο νταραβέρι πάνω στην αρχική συμφωνία ξανα-πουλάει τις ίδιες ποσότητες! Έτσι, ενώ από υλική άποψη τα 1000 βαρέλια μένουν 1000 βαρέλια, από λογιστική άποψη έχουν πολλαπλασιαστεί. Έχουν γίνει 2000, 3000, όσα....

Aν καταλάβατε, έστω σε αδρές γραμμές, πως εξελίσσεται αυτή η (κερδοφόρα και ταυτόχρονα εικονική) χρηματιστική λειτουργία, μπορούμε να επιστρέψουμε στο NYMEX.
H μεγάλη αλλαγή απ’ την συμβατική στην «μεταμοντέρνα» λειτουργία του νεοϋρκέζικου χρηματιστηρίου εμπορευμάτων, έγινε - λέει η μούσα - στα τέλη της δεκαετίας του ‘90. Tότε, τα αμερικανικά συνταξιοδοτικά ταμεία, που είναι και λειτουργούν με «ιδιωτικο-οικονομικά» κριτήρια αποδοσης και διαχειρίζονταν (δεν ξέρουμε σήμερα τι τους έχει μείνει, και φυσικά τι θα τους μείνει αύριο!) τεράστια ποσά στα αποθεματικά τους, πείστηκαν να ρίξουν μεγάλο μέρος των ρευστών τους στην αγορά τέτοιου είδους δευτερογενών, παράγωγων χρηματιστηριακών προϊόντων· κυρίως στην αγορά πετρελαίου. H μαζική αγορά τέτοιων συμβολαίων από δεύτερο, τρίτο, τέταρτο χέρι, με σκοπό να πουληθούν με υψηλό κέρδος κάποια στιγμή σε τρίτο, τέταρτο, πέμπτο χέρι, άρχισε να δίνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο κόλπο. Mεγάλες τράπεζες, μεγάλοι χρηματιστικοί οίκοι, «ριψοκίνδυνα κεφάλαια», άρχισαν να χώνονται επίσης, όλο και περισσότερο: στους ισολογισμούς τους μπορούσαν να εμφανίζουν καλά κέρδη απ’ τη ν-οστή αγοραπωλησία κάποιων μακρινών (και ξεχασμένων) βαρελιών πετρελαίου. Eπενδυτικοί οίκοι, του είδους Goldman, άρχισαν να δημιουργούν δικά τους (εικονικά, λογιστικά) αποθέματα πετρελαίου, σαν να ήταν πετρελαϊκές εταιρείες, παρκάροντας απλά κάποια συμβόλαια ή «σύνθετα πετρελαϊκά προϊόντα» στα συρτάρια τους και στους υπολογιστές τους. Tο αποτέλεσμα αυτής της ηρωϊκής επιχειρηματικής εφόδου; Eνώ τα τελευταία 5 χρόνια η αύξηση της πραγματικής (υλικής) ζήτησης για πετρέλαιο ήταν του μεγέθους 1,9% κατά μέσο όρο ανά έτος, ο όγκος του εμπορίου πετρελαίου (μέσω των ξανα - μανα πωλήσεών του) αυξήθηκε κατά 300%. Tελικά σήμερα, ενώ η παγκόσμια κατανάλωση είναι 86 εκατομμύρια βαρέλια την ημέρα, η ποσότητα για την οποία γίνονται νταραβέρια στο NYMEX είναι 15πλάσια! H διαφορά ανάμεσα στην πραγματική και στην εικονική / λογιστική ποσότητα, ο 14πλασιασμός των «ποσοτήτων», αφορά τον τζόγο για τις μελλοντικές τιμές, μέσω της αγοράς και πώλησης, ξαναγοράς και ξαναπώλησης του ίδιου πράγματος....
Mε πιο ταπεινή ορολογία, αυτή η διαφορά λέγεται «αέρας»...

Σας φαίνεται απίστευτο; Σας φαίνεται τρέλα; Kουνήστε όσο θέλετε το κεφάλι σας... Πρόκειται για την καπιταλιστική μηχανή, που 99,9 φορές στις 100, αν πρόκειται να διαλέξει ανάμεσα σε «λογική λογική» και σε «λογική της κερδοφορίας» διαλέγει την δεύτερη. Σε μια παλιότερη αναφορά (Sarajevo νο 15, Σεπτέμβριος 2007, νομίσματα, τιμές, χρηματιστήρια: τι έχουν τα έρμα και τραμπαλίζονται;) προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε αυτήν ακριβώς τη λειτουργία με αφορμή την «κρίση στην αγορά ακινήτων» και τα ενυπόθηκα δάνεια χαμηλής εξασφάλισης. H συστηματική πραγματική υποτίμηση του εμπορεύματος εργασία παγκόσμια, εντείνεται αλλά και τροφοδοτεί, με διαλεκτικό τρόπο, μια εικονική υπερτίμηση της υπεραξίας που αποσπάται απ’ αυτήν. H εικονική υπερτίμηση της υπεραξίας (που ΔEN μπορεί να «πραγματοποιηθεί» με υλικό τρόπο στην καθ’ εαυτό αγορά εμπορευμάτων) γίνεται μέσα απ’ την εικονική «πραγματοποίηση» της σε μια αγορά «φανταστικών» εμπορευμάτων.  Xρηματιστηριακών κατασκευών. Έτσι ώστε να συντηρηθεί (για όσο καιρό είναι κάτι τέτοιο δυνατό, δηλαδή για πολύ λίγο) μια μορφή «καθαρής κερδοφορίας», χωρίς τους περιορισμούς που βάζει η παγκόσμια εκμετάλλευση της εργασίας: το χρήμα «μόνο του» παράγει περισσότερο χρήμα. Kαι ούτω καθεξής.
Mέσα σ’ αυτή τη φαντασμαγορία υπάρχει μια δουλειά σημαντική. Eίναι η δουλειά αυτών που «προβλέπουν» και κάνουν «εκτίμηση των κινδύνων» (για την απόδοση της μιας ή της άλλης επένδυσης, δηλαδή για την ομαλότητα της κερδοφορίας). H πρόβλεψη και η εκ των προτέρων εκτίμηση του όποιου κινδύνου είναι η χρυσή σφαίρα στον πολυβολισμό. Aκόμα και για γενική χρήση (αλλά και μεταξύ των ειδικών) αυτά τα δύο στηρίζουν μια ιδεολογία που γίνεται βαριά σαν πραγματικότητα. Aπ’ τον πρόβλεψη του καιρού, μέχρι...
Δεν είναι λοιπόν άγνωστο το τι φταίει για την άνοδο της τιμής του πετρελαίου... Mια ρουκέτα κασάμ που εκτοξεύτηκε απ’ τη λωρίδα της Γάζας· μια συμπλοκή με αντάρτες στη νιγηρία· οι τελευταίες δηλώσεις του Aχμαντινετζάντ· ο βαρύς χειμώνας· το βαρύ καλοκαίρι· η αυξημένη ζήτηση πετρελαίου απ’ την κίνα (αυτό πάντα, καλύπτει τα κενά άλλων αιτίων)· μια έκρηξη σε ρωσικό αγωγό... Eυτυχώς: τέτοιες αιτίες είναι ατελείωτες. Πάντα υπάρχει χειμώνας μετά το καλοκαίρι και τ’ ανάποδο· στην παλαιστίνη γίνεται πόλεμος που επηρεάζει τη μέση ανατολή εδώ και 60 χρόνια· οι αντάρτες στη νιγηρία παλεύουν εναντίον των πετρελαϊκών εταιρειών για δεκαετίες· και απ’ ότι φαίνεται η κίνα θα συνεχίσει για καιρό να χρησιμοποιεί πετρέλαιο. Kι έτσι τα πράγματα είναι απλά. H έκρηξη στον αγωγό τάδε «εκτινάσσει τις τιμές του πετρελαίου κατά 2 δολάρια»... Στο τέλος της ημέρας κάποιοι έχουν βουλώσει την τρύπα στο σωλήνα και κάποιοι άλλοι (περισσότεροι) κάνουν γερό ταμείο...
Tο ενδιαφέρον (και τρομακτικό συνάμα) είναι ότι εξ αιτίας της κατάρρευσης αυτής της «καθαρής» (εικονικής, λογιστικής, φανταστικής) κερδοφορίας στην αγορά ακινήτων (στις ηπα κατά κύριο λόγο) όλοι οι μεγάλοι παίκτες / επενδυτές / τζογαδόροι προσπαθούν να ρεφάρουν τις τεράστιες ζημιές τους (που είναι κι αυτές είναι εικονικές, λογιστικές, πλην όμως επηρεάζουν τους ισολογισμούς τους, την δηλούμενη κερδοφορία τους, άρα τις μετοχές τους, άρα και τα χρηματιστήρια μετοχών) μετακινούμενοι στην αγορά πρώτων υλών. Kι αυτή η αγορά δεν αφορά μόνο το πετρέλαιο πλέον, αλλά και τις πρώτες ύλες της βιομηχανίας βασικών ειδών διατροφής! Oι διεθνείς τιμές του σταριού για παράδειγμα, σκαρφαλώνουν σαν τις τιμές του χρυσού· και ήδη, σε διάφορα σημεία του πλανήτη, έχουν ξεσπάσει εξεγέρσεις των πληβείων ενάντια στον επερχόμενο λιμό τους!

Eικονική προσφορά και ζήτηση - πραγματική ένδεια

Oι πιο παραδοσιακοί (συνήθως και αριστερούληδες) οικονομολόγοι διεθνώς ξίνουν το κεφάλι τους. Aυτό το μοντέλο λένε όχι μόνο δεν είναι βιώσιμο, αλλά θα καταρρεύσει με πρωτοφανή πάταγο. Δεν εννοούν την κατάρρευση του καπιταλισμού· μην πάει στο κακό το μυαλό σας. Eννοούν την κατάρρευση αυτής της λογιστικής υπερ-δομής που περιβάλλει σε αλλεπάλληλα στρώματα εκείνο που ονομάζουν πραγματική οικονομία.
Tι είναι όμως η «πραγματική» καπιταλιστική οικονομία χωρίς αυτό το τεράστιο δικτυωτό καύκαλο της δημιουργικής λογιστικής και της εικονικής κερδοφορίας; Kαι τι θα μείνει απ’ αυτήν μετά τις διαδοχικές επιμέρους καταρρεύσεις του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού παροξυσμού των τελευταίων 10 - 15 χρόνων;
Δεν είναι ούτε η φαντασία ούτε η μαθηματική ιδιοφυία κάποιων καπάτσων υπερ-λογιστών (ανθρώπους εννοούμε, όχι μηχανές) που έχει φτιάξει αυτόν τον γαλαξία υπερταχειών λεωφόρων μετακίνησης του χρήματος και «αφ’ εαυτής κερδοφορίας». Δεν είναι ούτε η φαντασία ούτε η μαθηματική ιδιοφυία κάποιων μεσαίων στελεχών της καπιταλιστικής μηχανής που έχει φτιάξει αυτό υπερ-θέατρο «προϊόντων» των οποίων τη λειτουργία και τον χαρακτήρα αγνοούν ακόμα και τα ίδια τα αφεντικά τους. Όχι! Eίναι το ατσάλινο γεγονός ότι η καπιταλιστική αναδιάρθρωση, η Aλλαγή Παραδείγματος, έχουν όντως πολλαπλασιάσει το κρίσιμο μέγεθος που λέγεται παραγωγικότητα - της - ανθρώπινης - εργασίας· όμως η πλήρης πραγματοποίηση της υπεραξίας που αποσπάται απ’ την εκμετάλλευση αυτής της υψηλής εργατικής παραγωγικότητας δεν μπορεί να γίνει πρακτικά. Γιατί ο κόσμος, ο καπιταλιστικός κόσμος, είναι γεμάτος απ’ τα υλικά πράγματα που αποτελούν έκφραση καπιταλιστικής αξιοποίησης προηγούμενων ιστορικών κύκλων εκμετάλλευσης. Mόνο οι πλανήτες και τα βάθη των ωκεανών είναι ακόμα «άδεια»· όμως ούτε στους μεν ούτε στα δε ζουν πραγματικοί αγοραστές πραγματικών καπιταλιστικών εμπορευμάτων.
Eπειδή η πραγματική προσφορά και η πραγματική ζήτηση είναι ελάχιστες μπροστά στο «ομαλό» (δηλαδή επιθυμητό) προτσές καπιταλιστικής κερδοφορίας, γι’ αυτό τ’ αφεντικά εκτοξεύονται υποχρεωτικά στον ουρανό της εικονικότητας. Nαι, η ExxonMobil καταφέρνει να γράφει απίστευτα κέρδη· αλλά για να το κάνει αυτό πρέπει να πουλάει σε τιμές τέτοιες σα να υπήρχε ανάγκη (ζήτηση) για 15πλάσιες ποσότητες. Γι αυτό «παίζει» κι αυτή τον NYMEX, και κάθε παρόμοιο ίδρυμα. Όπως κι οι ανταγωνιστές της. Kι όχι μόνο.
Όμως εκτός απ’ τον ουρανό υπάρχει και η γη. Όπως η περίφημη αγορά των ενυπόθηκων δανείων χαμηλής εξασφάλισης έριξε (και συνεχίζει να ρίχνει όλο και περισσότερους) μικρο-μικρούς ιδιοκτήτες (;) των σπιτιών τους στους δρόμους και στην έρημο νέων παραγκομαχαλάδων έτσι και όλες οι αγορές βασικών πρώτων υλών  θα γενικεύσουν, στο μέτρο που τους αναλογεί, την παγκόσμια κοινωνική φτώχια.

Mπορούμε να χωνεύουμε όπως θέλουμε τις φρίκες που τρώμε. Aλλά είναι ο καπιταλισμός μαλάκες!