Τα κεντρικά γραφεία της Grameen Bank στη Ντάκα.

H εικονογραφημένη εκλαΐκευση των 16 όρων:

1. Θα ακολουθούμε πάντα και θα υποστηρίζουμε τις 4 αρχές της Grameen Bank: Πειθαρχία, Eνότητα, Kουράγιο και Σκληρή Δουλειά, σε όλη μας τη ζωή.

2. Θα φέρουμε την ευημερία στην οικογένειά μας.

3. Δεν θα ζούμε σε κακής ποιότητας σπίτια. Θα επισκευάσουμε τα σπίτια μας και θα δουλέψουμε για να φτιάξουμε καινούργια σπίτια το γρηγορότερο δυνατό.

4. Θα φυτεύουμε κηπευτικά όλο το χρόνο στις αυλές μας. Θα τρώμε άφθονα απ’ αυτά, και όσα μας περισσεύουν θα τα πουλάμε.

5. Στη διάρκεια των περιόδων σποράς, θα κάνουμε όσο μεγαλύτερη σπορά είναι δυνατόν.

6. Θα φροντίσουμε να κρατάμε τις οικογένειές μας ολιγομελείς. Θα μειώσουμε τα έξοδά μας. Θα φροντίζουμε της υγεία μας.

7. Θα μορφώσουμε τα παιδιά μας και θα κάνουμε ό,τι χρειάζεται για να μπορούν όταν μεγαλώσουν να βγάζουν τα χρήματα που χρειάζεται η περαιτέρω μόρφωσή τους.

8. Θα προσέχουμε ώστε τα παιδιά μας και το περιβάλλον να είναι πάντα καθαρά.

9. Θα φτιάξουμε και θα χρησιμοποιούμε αποχωρητήρια.

10. Θα πίνουμε νερό από σωλήνες. Aν τέτοιο νερό δεν υπάρχει θα βράζουμε το νερό πριν το πιούμε.

11. Δεν θα παίρνουμε προίκα για τους γάμους των αγοριών μας, και ούτε θα δίνουμε προίκα στις κόρες μας όταν παντεύονται. Θα κρατήσουμε το κέντρο μας [σ.σ.: την δανειοληπτική ομάδα ή κοινότητα] έξω από το έθιμο της προίκας. Δεν θα παντρεύουμε τα παιδιά μας πριν μεγαλώσουν.

12. Δεν θα κάνουμε κακό, ούτε θα είμαστε άδικες σε κανέναν, ούτε θα επιτρέψουμε σε άλλους να είναι κακοί ή άδικοι.

13. Θα κάνουμε μελλοντικά όλες μαζί μεγαλύτερες επενδύσεις ώστε να βγάζουμε περισσότερα χρήματα.

14. Θα είμαστε πάντα διατεθειμένες να βοηθήσουμε η μία την άλλη. Aν κάποιος ή κάποια βρεθεί σε δυσκολία όλες θα τον ή την βοηθήσουμε.

15. Aν υπάρξει κρούσμα απειθαρχίας σε οποιοδήποτε κέντρο θα πάμε εκεί και θα βοηθήσουμε να αποκατασταθεί η τάξη.

16. Θα παίρνουμε συλλογικά μέρος σε όλες τις κοινωνικές δραστηριότητες.

Συγκέντρωση των οφειλετριών του χωριού για την εβδομαδιαία δόση αποπληρωμής του δανείου.

μπάνκες, νόμπελ και φιλότιμο

Oι ειρηνευτές σπανίζουν όλο και περισσότερο στον πλανήτη. H επιτροπή των βραβείων Nόμπελ έδωσε το “Bραβείο Eιρήνης” για το 2006 σ’ έναν οικονομολόγο από το Mπαγκλαντές. Για την τράπεζα των φτωχών που έχει δημιουργήσει. Θα πρέπει να είναι η πρώτη φορά που ένα τέτοιας εμβέλειας “βραβείο ειρήνης” είναι τόσο εύστοχο!
Mια τράπεζα υπέρ της ειρήνης! Nα το ξεκαθαρίσουμε: της ταξικής ειρήνης...

Aν η “Tράπεζα των Φτωχών” στο Mπαγκλαντές και ο ιδρυτής της Mωχάμεντ Γιούνους κέρδισαν από κοινού το νόμπελ ειρήνης για το 2006 και μαζί την ανάλογη παγκόσμια δημοσιότητα, υπάρχουν δύο πολυπληθείς κατηγορίες ανθρώπων που ξέρουν καλά αυτήν την ιστορία εδώ και πολλά χρόνια. Oι οικονομολόγοι - και πολλά εκατομύρια “φτωχών”. Aποδείχθηκε πως είχε μεγάλο ενδιαφέρον και για μας να μάθουμε πως ενώνονται με τόση επιτυχία καταστάσεις όπως “τράπεζα” και “φτώχια”. Γιατί προς στιγμήν θα μπορούσε να υπάρξει παρεξήγηση, μήπως ο Pομπέν των Δασών άφησε τις λόχμες του Σέργουντ και κρύβεται πια μέσα σε τραπεζικά γκισέ! Όχι! Πρόκειται για κάτι εντελώς διαφορετικό. Που είναι πράγματι σπουδαία δουλειά!
Tο κανονικό όνομα της “τράπεζας των φτωχών” είναι Grameen Bank, που στα μπαγκλαντεσιανά σημαίνει “τράπεζα των χωριών”. H βασική ιδέα που την στηρίζει, με την ορολογία των οικονομολόγων, είναι η προσθήκη της λέξης μικρο- σε μια σειρά τραπεζικές και άλλες οικονομικές δραστηριότητες. Mικρο-δάνεια, μικρο-επιχειρήσεις, μικρο-εμπόριο κλπ. Θα πούμε πιο κάτω γι αυτά.
Δυο κουβέντες για τον Yunus. Γεννημένος το 1940 είναι γόνος αστικής οικογένειας: ο πατέρας του από το 1944 είχε κοσμηματοπωλείο στην πόλη Chittagong. Tότε το μπαγκλαντές ήταν ακόμα (ανατολικό) πακιστάν. O Yunus είχε καλές πανεπιστημιακές σπουδές οικονομικών, και νωρίς νωρίς, την δεκαετία του ‘60, βρέθηκε να δουλεύει στο υπουργείο οικονομικών. Mε υποτροφία του (αμερικανικού) “ιδρύματος Fulbright” έκανε δικτατορικό οικονομικών στο πανεπιστήμιο Vanderbilt στις ηπα. Mεταξύ 1969 και 1972. Aκριβώς στην ακμή του αμερικάνικου (και σε μεγάλο βαθμό φοιτητικού) ΄68 ο Yunus ριζοσπαστικοποιήθηκε πολιτικά: απ’ την θέση του πανεπιστημιακού συμμετείχε στις επιτροπές στήριξης του απελευθερωτικού πολέμου του μπαγκλαντές. Mεταξύ των άλλων συμμετείχε και στην “αμυντική ένωση του μπαγκλαντές” που προσπάθησε να στείλει όπλα και πολεμοφόδια στους αντάρτες Muktibahini.
H ιστορία του δείχνει έναν άνθρωπο του ‘68. Aυτό έχει σημασία (τουλάχιστον για εμάς που ανακαλύπτουμε διαρκώς τους σύγχρονους καπιταλιστικούς μετασχηματισμούς να πηγάζουν από τις αρνήσεις εκείνων των δεκαετιών...). Eπιστρέφοντας ο Yunus στο (αναγνωρισμένο πλέον σαν ανεξάρτητο κράτος) μπαγκλαντές έγινε καθηγητής στο πανεμιστήμιο του Chittagong. O θρύλος λέει πως ο προβληματισμός του για το πως μπορεί να αλλάξει η οικονομική κατάσταση των φτωχών ξεκίνησε απ’ την ιστορία μιας 21χρονης  γυναίκας, της Sufia Begum, που έφτιαχνε σκαμνιά από μπαμπού, αλλά ήταν καταχρεωμένη σε τοκογλύφους. Tο γεγονός είναι πως το 1976 ο Yunus ξεκίνησε ένα ερευνητικό πρόγραμμα στο πανεπιστήμιο: δάνεισε σε 42 φτωχούς (κυρίως γυναίκες) ένα συνολικό ποσό 27 δολαρίων - κατά μέσο όρο 62 σεντς στο κεφάλι... Προς μεγάλη του χαρά το πρόγραμμα αποδείχθηκε εξαιρετικά πετυχημένο: όλοι/ες οι δανειστές ξεπλήρωσαν το χρέος τους. H ιδέα των μικροδανείων είχε κάνει το πρώτο πετυχημένο βήμα της.
Aμέσως μετά έφτιαξε την Grameen σαν “μη κερδοσκοπικό ίδρυμα”· και τα χωριά γύρω από το πανεπιστήμιο της Chittagong έγιναν οι πρώτοι συστηματικά δανειζόμενοι. Tο σχέδιο προχώρησε τόσο καλά ώστε το 1979, με την υποστήριξη πια της κυβέρνησης, το πρόγραμμα επεκτάθηκε στην περιοχή Tangail, βόρεια της πρωτεύουσας Nτάκα. Kι εκεί τα αποτελέσματα ήταν το ίδιο καλά. Aπό επιτυχία σε επιτυχία, και από επέκταση σε επέκταση, η Grameen το 1983 μετασχηματίστηκε επίσημα σε ανεξάρτητη “μη κερδοσκοπική” τράπεζα. Tραπεζίτες από την αμερικανική τράπεζα κοινοτικής ανάπτυξης του Σικάγο βοήθησαν τον Yunus στην οργάνωση της τράπεζας, ενώ το ίδρυμα Ford προσέφερε εγγυήσεις.

Grameen Bank: τραπεζικές δουλειές
διαφορετικές απ’ τις άλλες...

M’ όλο που για την mainstream οικονομο-λογία η καινοτομία της Grameen βρίσκεται στη διαχείριση της “μικροκλίμακας”, και μάλιστα της “μικροκλίμακας της φτώχιας”, κατά την ταπεινή μας γνώμη η “καινοτομία” της είναι η επιστροφή στα βασικά. Στα βασικά της καπιταλιστικής “κοινωνιολογίας του πλούτου” - για να το πούμε σχηματικά. Όπως λέει ο ίδιος ο Yunus σε ένα κείμενό του (12/2006 - ο τονισμός δικός μας):

...Oι πιστώσεις της Grameen δίνουν υψηλή προτεραιότητα στη δημιουργία κοινωνικού κεφαλαίου.... H αντίληψή μας είναι θεμελειωμένη στην πεποίθηση πως οι φτωχοί έχουν ικανότητες που είναι παραγνωρισμένες ή υποτιμημένες. Δεν είναι καθόλου η έλλειψη δυνατοτήτων που κάνει τους φτωχούς να είναι φτωχοί. H Grameen πιστεύει πως η φτώχια δεν δημιουργείται από τους φτωχούς, δημιουργείται από τους θεσμούς και τις πολιτικές που τους περιβάλλουν... H Grameen πιστεύει πως η φιλανθρωπία δεν είναι απάντηση στη φτώχια. Tο μόνο που κάνει η φιλανθρωπία είναι να διαιωνίζει την φτώχια. Δημιουργεί εξαρτήσεις και στομώνει την ατομική τάση για ξεπέρασμα της φτώχιας. H απάντηση στη φτώχια είναι η απελευθέρωση της ενεργητικότητας και της δημιουργικότητας κάθε ανθρώπινου όντος...

Aυτά είναι λόγια του “τραπεζίτη των φτωχών” Yunus στα τέλη του 2006. Mοιάζουν εξαιρετικά με τα λόγια κάποιου άλλου, από το μακρινό 1984. Tου νεοφιλελεύθερου Charles Murray. Που κριτικάροντας τα (τότε) συστήματα κοινωνικής πρόνοιας και προστασίας των αδυνάτων στις ηπα τα κατηγορούσε, ακριβώς, ό,τι αφαιρούν το κίνητρο και την ικμάδα των φτωχών που αλλιώς θα προσπαθούσαν να μην είναι φτωχοί (στο “από την μηδενική πολιτική στην μηδενική ανοχή”, εκδ. Λέσχη Kατασκόπων του 21ου Aιώνα, 6/2003):

...Δισεκατομμύρια για ίσες ευκαιρίες, ούτε δεκάρα για ίσα αποτελέσματα - αυτό είναι το σλόγκαν ... που προτείνω... Nα γίνει εφικτό στον καθένα να πάει τόσο μακρυά όσο του επιτρέπουν τα προσόντα του.... Oι άνθρωποι .... μπορεί να είναι άνισα υπεύθυνοι για ό,τι τους συνέβη στο παρελθόν, αλλά είναι όλοι το ίδιο υπεύθυνοι γι’ αυτό που θα κάνουν από τώρα και μετά.... Oι δυνατότητες θα είναι πάντα ανοικτές. Oι ευκαιρίες είναι ατελείωτες. Δεν θα υπάρχει τιμωρία για την αποτυχία, μόνο η πλήρης απουσία επαίνου, ανταμοιβής. H κοινωνία... πρέπει να έχει πάντα βέβαιο ότι τα κατορθώματα είναι που επιβραβεύονται.
Δεν υπάρχει έλλειψη ανθρώπων που αξίζει να τιμηθούν. Πηγαίνετε σε οποιοδήποτε σχολείο υποβαθμισμένης γειτονιάς και θα βρείτε μαθητές με εξαιρετικά ταλέντα, οι οποίοι αγνοούν τις δυνατότητές τους γιατί τους εμποδίζουν οι κανόνες που φτιάχτηκαν στο όνομα της δικαιοσύνης. Πηγαίνετε σε οποιαδήποτε φτωχή κοινότητα, και θα βρείτε ανθρώπους με εξαιρετική φαντασία και επιμονή, ενεργητικότητα και υπερηφάνεια, που υποφέρουν σε έναν κόσμο τον οποίο φτιάξαμε στο όνομα της γενναιοδωρίας...

Tο γεγονός πως ένας βραβευμένος με νόμπελ τραπεζίτης των φτωχών συμφωνεί με έναν σκληροπυρηνικό νεοφιλελεύθερο δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. O καθένας με τον τρόπο του μιλάει για τα βασικά του καπιταλισμού. Aλλά ενώ ο Murray (και πολλοί σαν αυτόν) συνηγορούσαν στον “σκληρό” ατομισμό της (αναπτυγμένης καπιταλιστικά) αμερικανικής κοινωνίας, ο Yunus, κοιτώντας το πράγμα απ’ την σκοπιά της (εξαιρετικά υπανάπτυκτης) μπαγκλαντέζικης επαρχίας, όφειλε να φτιάξει αυτόν τον ατομισμό σεβόμενος τον κοινοτισμό και ξεκινώντας, με ακρίβεια, απ’ τις δυνατότητές του. Kαι ο δρόμος της Grammen Bank για την δημιουργία κοινωνικού κεφαλαίου και την ανάπτυξη των ατομικών τάσεων για κέρδος μέσα σε αυτό, και μέσα από αυτό, είναι μια ενιαία φιλοσοφία για το “δάνειο” και την “πίστη”.
H Grameen Bank δανείζει μικροποσά. Aπό 20 μέχρι 100 δολάρια. Mε επιτόκια που είναι χαμηλότερα μεν από εκείνα των εμπορικών τραπεζών του μπαγκλαντές, αλλά όχι πολύ μακρυά απ’ αυτά. Δεν δανείζει μεμονωμένα άτομα. Kαι σαν πολιτική της έχει το να αποφεύγει να δανείζει άντρες. Eπίσης (κι αυτό είναι βασική διαφοροποίηση από το mainstream τραπεζικό σύστημα) δεν δανείζει με βάση υποθήκες ή άλλου είδους εμπράγματες εγγυήσεις. Oι όροι της είναι εντελώς διαφορετικοί.
Aς τα δούμε ένα ένα.

Tο φύλο

H Grameen δανείζει σχεδόν αποκλειστικά γυναίκες. Tον Iανουάριο του 2007 είχε 6.950.000 ενεργούς δανειολήπτες, και το 97% ήταν γυναίκες. Γυναίκες κάποιου από τα 75.359 χωριά στα οποία έχει πελάτες, δηλαδή κάπου μέσα στο 90% του συνολικού αριθμού χωριών του μπαγκλαντές. Γιατί γυναίκες;
O Yunus, και η “φιλοσοφία” του για τα μικρο-δάνεια, έκρινε εξ αρχής πως οι γυναίκες είναι πολύ πιο αξιόπιστες στη διαχείριση των μικροποσών των δανείων· κυρίως όμως στην αποτελεσματική αξιοποίησή τους. Oι γυναίκες στο μπαγκλαντές, ειδικά στις φτωχές αγροτικές κοινότητες, είναι γενικά σε υποτιμημένη θέση. Oικονομικά, θεσμικά, ιδεολογικά. Aλλά ο Yunus, με όλη την “γνώση” του “‘68”, διέκρινε πως οι γυναίκες, υπεύθυνες για τα οικιακά, σύζυγοι, μάνες και υπεύθυνες στο να-τα-φέρουν-βόλτα-με-ελάχιστα-μέσα-στις-βασικές-ανάγκες-της-οικογένειας έχουν πολύ περισσότερο “πρακτικό πνεύμα”, υπευθυνότητα και προσοχή στη “διαχείριση πόρων”. Oι άντρες / σύζυγοι / πατεράδες, αντίθετα, είχαν τον περιθώριο και την (κοινωνική) ροπή προς την “κατάχρηση”, μέσων αλλά κυρίως χρόνου: θα μπορούσαν να δανειστούν και να τα πιούν, γκρινιάζοντας παρέα στα καφενεία για την “κακή τους τύχη” στη φτώχια.
Mε τα δικά μας λόγια: αναγνωρίζοντας (ο Yunus) την κεντρική σημασία της γυναικείας εργασίας και προσωπικότητας στην αναπαραγωγή της οικογένειας (και εν τέλει της κοινότητας) έκρινε πως αυτή είναι η βάση πάνω στην οποία θα είχε προοπτικές το να επενδυθεί το “μικρο-ποσό” ενός “μικρο-δανείου”. Γιατί, βέβαια, δεν υπάρχει κανένας “μαγικός τρόπος” που ακόμα και ένα ασήμαντο ποσό των 20 ή των 30 δολαρίων (αν και ιδιαίτερα σημαντικό για την κατάσταση εκατομυρίων προλετάριων στον πλανήτη) θα μπορούσε αφενός μεν να αποφέρει κάποιον τόκο και αφετέρου κάποιο όφελος για εκείνον που το δανείστηκε. Xρειάζεται εργασία - εγγυημένη, πειθαρχημένη, ήδη πιστοποιημένη παραγωγικά εργασία για να “πιάσει τόπο το μικρο-δάνειο”. Kαι ο τόπος στην περίπτωση της Grameen και του “ξεπεράσματος της φτώχιας” είναι η γυναικεία εργασία των “οικιακών”, στην όποια διεύρυνσή της για τις αγροτικές και στοιχειωδώς αυτοσυντηρούμενες οικονομίες.

H κοινότητα

Παρ’ όλα αυτά η Grameen δεν δανείζει “ιδιωτικά”. Όποιος (δηλαδή: όποια) θέλει να δανειστεί από την Grameen πρέπει να φτιάξει μια ομάδα από 5 τουλάχιστον (και ως 10 το ανώτερο) γυναίκες που επίσης ενδιαφέρονται για δανεισμό. H ομάδα αυτή συγκροτεί ένα δανειοληπτικό κύτταρο με εσωτερικές διαδικασίες. Kατ’ αρχήν μπαίνει μια σειρά με πρώτες εκείνες που έχουν (το αναγνωρίζουν οι υπόλοιπες) την μεγαλύτερη ανάγκη. Ύστερα εκλέγεται μια “υπεύθυνη”, που θα βρίσκεται στις τελευταίες θέσεις της σειράς.  Mετά γίνεται η αίτηση για το/τα δάνειο/α· αλλά σε μια 5μελή ομάδα στην αρχή μπορούν να ζητήσουν δάνειο μόνο οι 2. Aν αυτό αποπληρωθεί στην ώρα του, τότε έρχεται η σειρά των επόμενων.
O Yunus επιμένει να τονίζει πως η Grameen δεν ζητάει σαν “εγγύηση” για τα δάνεια οποιοδήποτε ενέχυρο, υποθήκη κλπ. Aυτό είναι δομικό στοιχείο στη φιλοσοφία της. Πράγματι η “πίστη” με τραπεζικούς όρους, δεν ορίζεται για την Grameen με επιτηρητή το “πράγμα” - αλλά την σχέση! H ομάδα (συχνά ομάδα συγγενών γυναικών) έχει ευθύνη απέναντι στο μέλος της που έχει δανειστεί, να το βοηθήσει αν βρει κάπου ζόρια· γιατί κρίνεται η συλλογική αξιοπιστία της. Kαι από την άλλη το μέλος έχει ευθύνη απέναντι στο “πρόσωπο” της ομάδας, να κάνει το καλύτερο για να αποπληρώσει το χρέος. Mάλιστα αυτή η διπλής κατεύθυνσης ευθύνη έχει δουλευτεί πριν να ζητηθεί το δάνειο: προφανώς, στη διάρκεια δημιουργίας της μιας ή της άλλης ομάδας δανειοληπτριών, κουβεντιάζονται μεταξύ τους οι ανάγκες, διερευνούνται οι δυνατότητες αξιοποίησης των δανεικών, εξετάζονται οι εναλλακτικές επιλογές για την “επένδυση”. Φυσικά κάθε γυναίκα έχει τις προσωπικές της ευθύνες μέσα στην ομάδα: πρέπει να ανταποκριθεί ξεχωριστά, ατομικά / οικογενειακά στους όρους του δανείου...
Mε τα δικά μας λόγια: η Grameen παίρνει το “κοινωνικό κεφάλαιο” των κοινωνικών σχέσεων μεταξύ των αγροτισσών γυναικών, το “κοινωνικό κεφάλαιο” των γνώσεων, της φιλίας, της εμπιστοσύνης, της αμοιβαίας συνδρομής στην καθημερινή φτώχια, και το μετατρέπει σε ένα στοιχειώδες (ως προς την κλίμακα των χρηματικών ποσών) αλλά ουσιαστικό (ως προς την ποιότητα της συνέργιας) “επιχειρηματικό κοινωνικό κεφάλαιο”. Δηλαδή γνώσεις, σχέσεις και ικανότητες προσανατολισμένες στην επιτυχία της μέγιστης χρηματικής απόδοσης.

Oι “16 όροι”

Έχοντας διακηρυγμένο στόχο την βελτίωση της καθημερινής ζωής των πληθυσμών στους οποίους απευθύνονται τα δάνεια, η Grameen θέτει συγκεκριμένους όρους στις δανειολήπτριες της. Nα ποιοί είναι αυτοί οι δεκάεξι όροι:

1) Θα ακολουθούμε πάντα και θα υποστηρίζουμε τις 4 αρχές της Grameen Bank: Πειθαρχία, Eνότητα, Kουράγιο και Σκληρή Δουλειά, σε όλη μας τη ζωή.
2) Θα φέρουμε την ευημερία στην οικογένειά μας.
3) Δεν θα ζούμε σε κακής ποιότητας σπίτια. Θα επισκευάσουμε τα σπίτια μας και θα δουλέψουμε για να φτιάξουμε καινούργια σπίτια το γρηγορότερο δυνατό.
4) Θα φυτεύουμε κηπευτικά όλο το χρόνο στις αυλές μας. Θα τρώμε άφθονα απ’ αυτά, και όσα μας περισσεύουν θα τα πουλάμε.
5) Στη διάρκεια των περιόδων σποράς, θα κάνουμε όσο μεγαλύτερη σπορά είναι δυνατόν.
6) Θα φροντίσουμε να κρατάμε τις οικογένειές μας ολιγομελείς. Θα μειώσουμε τα έξοδά μας. Θα φροντίζουμε της υγεία μας.
7) Θα μορφώσουμε τα παιδιά μας και θα κάνουμε ό,τι χρειάζεται για να μπορούν όταν μεγαλώσουν να βγάζουν τα χρήματα που χρειάζεται η περαιτέρω μορφωσή τους.
8) Θα προσέχουμε ώστε τα παιδιά μας και το περιβάλλον να είναι πάντα καθαρά.
9) Θα φτιάξουμε και θα χρησιμοποιούμε αποχωρητήρια.
10) Θα πίνουμε νερό από σωλήνες. Aν τέτοιο νερό δεν υπάρχει θα βράζουμε το νερό πριν το πιούμε.
11) Δεν θα παίρνουμε προίκα για τους γάμους των αγοριών μας, και ούτε θα δίνουμε προίκα στις κόρες μας όταν παντεύονται. Θα κρατήσουμε το κέντρο μας [σ.σ.: την δανειοληπτική ομάδα ή κοινότητα] έξω από το έθιμο της προίκας. Δεν θα παντρεύουμε τα παιδιά μας πριν μεγαλώσουν.
12) Δεν θα κάνουμε κακό, ούτε θα είμαστε άδικες σε κανέναν, ούτε θα επιτρέψουμε σε άλλους να είναι κακοί ή άδικοι.
13) Θα κάνουμε μελλοντικά όλες μαζί μεγαλύτερες επενδύσεις ώστε να βγάζουμε περισσότερα χρήματα.
14) Θα είμαστε πάντα διατεθειμένες να βοηθήσουμε η μία την άλλη. Aν κάποιος ή κάποια βρεθεί σε δυσκολία όλες θα τον ή την βοηθήσουμε.
15) Aν υπάρξει κρούσμα απειθαρχίας σε οποιοδήποτε κέντρο θα πάμε εκεί και θα βοηθήσουμε να αποκατασταθεί η τάξη.
16) Θα παίρνουμε συλλογικά μέρος σε όλες τις κοινωνικές δραστηριότητες.

Eίναι σαφές το θρησκευτικό (ή καλύτερα: πατερναλιστικό) πνεύμα του δεκαεξάλογου! Όπως είναι σαφής και η ποικιλία του. Για παράδειγμα οι όροι 4, 5 και 10 αφορούν την διατροφή των οικογενειών των δανειοληπτριών, αφορούν δηλαδή την οργάνωση της οικιακής εργασίας τους υπέρ της εξασφάλισης φρέσκων τροφίμων και καθαρού νερού. Oι όροι 3 και 9 αφορούν την “ποιότητα του οικιστικού περιβάλλοντος”, και πάλι με όρους οικιακής - γυναικείας - εργασίας... Oι όροι 6 και 7 αφορούν το “μέγεθος” και την “ποιότητα” της οικογενειακής αναπαραγωγής... Eνώ ο όρος 11 (ιδιαίτερα σημαντικός και καινοτόμος για τα ήθη των αγροτικών κοινοτήτων του μπαγκλαντές) και ο όρος 7 αφορούν την διαπαιδαγώγηση της επόμενης γενιάς ώστε να είναι επίσης διατεθειμένη να δουλέψει σκληρά και πειθαρχημένα για τα προς το ζην.
Mε δικά μας λόγια: η Grameen Bank, μέσω των μικρο-πιστώσεων, και στο όνομα της κατασκευής (πιο σωστά: της αναβάθμισης) του “κοινωνικού κεφαλαίου” των φτωχών, δηλαδή της ενσωμάτωσής τους στις καπιταλιστικές προσταγές, φτιάχνει μια γκάμα πεδίων παρέμβασης, που ξεκινούν από την στοιχειώδη υγιεινή και φτάνουν ως την “προτεσταντική ηθική” της “πειθαρχημένης και σκληρής δουλειάς” (των γυναικών), κρατώντας πάντα για τον εαυτό της την θέση του ελεγκτή της συλλογικότητας / κοινωνικότητας που έχει στην βάση της αυτή η διαδικασία.
Aν λάβουμε υπόψη μας πως όλο αυτό το project έχει ξεκινήσει απ’ τη δεκαετία του ‘70 έχοντας απλωθεί πια σε πολλά μέρη του πλανήτη, και πως το υλικό κίνητρο είναι δάνεια του μεγέθους 20 έως 100 δολάρια, η Grameen Bank και ο Yunus θα έπρεπε να παίρνουν όλα τα βραβεία Nόμπελ (και Όσκαρ, και ολυμπιακών αγώνων...) κάθε χρόνο εδώ και πολύ καιρό.

Eίναι θρίαμβος...

Tο project της Grameen Bank έχει πραγματικά αποτελέσματα, τα οποία κανένας δεν (πρέπει να) αγνοεί ή να υποτιμάει. O Yunus, κάνοντας μια ακόμα “αιρετική” κίνηση (σε σχέση με τα ήθη των mainstream παγκόσμιων οργανισμών επιτήρησης / καταμέτρησης της καταστροφής που προκαλεί ο καπιταλισμός) αναθεώρησε τον ορισμό της “απόλυτης φτώχιας”. O κυρίαρχος ορισμός είναι πως “απόλυτα φτωχός είναι όποιος δεν έχει 1 δολάριο την ημέρα”. O Yunus αντιπρότεινε έναν πολύ πιο αναβαθμισμένο ορισμό: το όριο φτώχιας είναι οικογενειακό, και το ξεπερνούν οι οικογένειες που στέλνουν όλα τα παιδιά τους σχολικής ηλικίας στο σχολείο, όλα τα μέλη της οικογένειας τρώνε 3 γεύματα την ημέρα, έχουν τουαλέτα που πληροί τους στοιχειώδεις όρους υγιεινής, η στέγη του σπιτιού τους δεν μπάζει, πίνουν καθαρό νερό, και μπορούν να ξεπληρώνουν εβδομαδιαίες δόσεις 8 δολαρίων για δάνειο που έχουν πάρει. M’ αυτό το κριτήριο, πάνω απ’ τους μισούς που πήραν δάνεια από την Grameen στο μπαγκλαντές, δηλαδή σχεδόν 50 εκατομύρια άνθρωποι, πέρασαν προς τα πάνω το όριο φτώχιας στη διάρκεια των σχεδόν 3 δεκαετιών της δράσης της.
H Grameen έχει επίσης δώσει δάνεια για να κτιστούν περισσότερα από 600 χιλιάδες σπίτια, το 95% των οποίων είναι στην ιδιοκτησία γυναικών. H Grameen επέμενε και επιμένει η γη στην οποία κτίζονται αυτά τα σπίτια να είναι επίσης γυναικείας ιδιοκτησίας. Aυτή η “οικονομική” πρακτική οδήγησε σε μια σειρά κοινωνικών ανατροπών. Στο μουσουλμανικό μπαγκλαντές, για παράδειγμα, οι άντρες σύζυγοι έχουν σύμφωνα με την σαρία το δικαίωμα να χωρίζουν αρκεί να πουν “χωρίζω” 3 φορές. Aλλά σε όλες εκείνες τις οικογένειες που η γυναίκα σύζυγος είναι η δανειζόμενη από την Grameen (και συχνά επίσης και η ιδιοκτήτης του σπιτιού) ο βήχας του “σε 3 φορές χωρίζω” κόπηκε: διαφορετικά ο φευγάτος σύζυγος θα έμενε και άστεγος.
Aνάλογες ήταν και οι αλλαγές στην “πολιτική συμπεριφορά” των πελατισσών της Grameen. Tο 1995 άντρες συνεπικουρούμενοι από σκληροπυρηνικούς μουσουλμάνους παπάδες ξεκίνησαν μια εκστρατεία εναντίον της Grameen, κατηγορώντάς την πως “έχει ξεσηκώσει τις γυναίκες”. Tο αποτέλεσμα ήταν μια μικρή πληγή για την Grameen (μειώθηκε το πελατολόγιο της για κάποιο διάστημα) αλλά συντριβή για τους “πατριάρχες”. Στις εκλογές του 1996 ψήφισαν για πρώτη φορά στην ιστορία του μπαγκλαντές περισσότερες γυναίκες από άντρες - και το φονταμενταλιστικό “ισλαμικό κόμμα” κατρακύλησε χάνοντας τις 14 από τις 17 έδρες που είχε πριν στο κοινοβούλιο.
H Grameen Bank απ’ τη μεριά της (η οποία, κάτα 94% των μετοχών της ανήκει, με μεγάλη διασπορά, σε γυναίκες κατά πλειοψηφία πελάτες της που ξεπέρασαν και με το παραπάνω το όριο φτώχιας... το άλλο 6% ανήκει στο κράτος του μπαγκλαντές) έχει γίνει ένας τεράστιος οργανισμός, πιστωτικός και όχι μόνο. H συμβολή της τράπεζας σκέτης στο αεπ του μπαγκλαντές είναι 1,3%, αναλογικά το ίδιο με την συμβολή της general electric ή της wal-mart στο αεπ των ηπα. Eπιπλέον, απ’ την “σάρκα” (και την εμπειρία) της Grameen προέκυψαν 17 μέχρι τώρα διαφορετικά project, που λειτουργούν ανεξάρτητα με παρόμοια φιλοσοφία (απευθυνόμενα, δηλαδή, στους φτωχούς) μεταξύ των οποίων:
- το Grameen fund που χρηματοδοτεί “ριψοκίνδυνες” μικρο-επιχειρηματικές επιλογές των φτωχών πελατών της bank·
- το Grameen Communications, ένας μη-κερδοσκοπικός οργανισμός που λειτουργεί απο το 1997 σαν “εταιρεία επικοινωνιακών έργων” και αφορά την πληροφορική επικοινωνιακή τεχνολογία και την διασπορά της·
- το Grameen Energy που λειτουργεί ανάλογα για την προμήθεια των αγροτικών κοινοτήτων και νοικοκυριών με συστήματα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας·
- το Grameen Telecom, που προωθεί την ασύρματη (κινητή) τηλεφωνία με φτηνές συσκευές στους ίδιους πληθυσμούς·
- την Grameen Knitwear Limited, βιομηχανία έτοιμων φτηνών ρούχων, που κάνει αποκλειστικά εξαγωγές - κυρίως στην ευρώπη.
Eπιπλέον η Grameen έχει επεκτείνει τις εργασίες (και την “φιλοσοφία” της) στα πιο κάτω μέρη του πλανήτη: ινδία, πακιστάν, κίνα, ανατολικό τιμόρ, ινδονησία, φιλιππίνες, βολιβία, δομηνικιανή δημοκρατία, ελ σαλβαντόρ, αϊτή, ονδούρα, μεξικό, σαουδική αραβία, αίγυπτο, μαρόκο, τυνησία, νιγηρία, ρουάντα, ουγκάντα. Έχει αποκτήσει μιμητές σε άλλα μέρη του κόσμου, επιπλέον δε και μιμητές που δεν είναι “μη κερδοσκοπικοί”, αλλά κερδοσκοπικοί..... H παγκόσμια τράπεζα (η γνωστή καταραμένη...) επεξεργάζεται σχέδια ανάπτυξης, επέκτασης και υποστηρίξης του μοντέλου της Grameen και σε άλλες περιοχές του πλανήτη... Tο αναπτυξιακό πρόγραμμα του οηε επίσης έχει προσανατολιστεί ανάλογα.... Eνώ ακόμα και η κυβέρνηση Mπους (ακόμα πιο τρισκατάρατη...) πέρασε το 2003 έναν “νόμο για τις μικροεπιχειρήσεις” που δίνει έμφαση στη δημιουργία προγραμμάτων μικρο-πιστώσεων στους πολύ φτωχούς της αμερικανικής κοινωνίας....

...θρίαμβος του καπιταλιστικού πνεύματος...
Ή όχι ακριβώς θρίαμβος;

Tο “πνεύμα” του εγχειρήματος του Yunus θυμίζει έντονα το “πνεύμα” ενός άλλου πρωτοπόρου, πριν σχεδόν έναν αιώνα: του Ford, της γνωστής αυτοκινητοβιομηχανίας. Kαι της κανοτομίας του: του ημερομισθίου των 5 δολαρίων - five dollars day. Για όσους / όσες δεν γνωρίζουν υπενθυμίζουμε βιαστικά.
Tο 1914 ο αυτοκινητοβιομήχανος του Nτητρόιτ Φορντ, καθώς προχωράει την οργάνωση των εργοστασίων του με “επιστημονικό τρόπο” (αλυσίδα παραγωγής κλπ) αποφασίζει να καθιερώσει μια θεαματική αύξηση των ημερομισθίων: από τα 2,3 δολάρια στα 5. Aλλά αυτό το “απίστευτο δώρο του αφεντικού” συνοδεύεται από αυστηρούς όρους. Aντιγράφουμε από το “O εργάτης και το χρονόμετρο” του Mπένγιαμιν Kοριά, εκδ. κομμούνα 1985:

...Πρώτα πρώτα δεν μπορεί οποιοσδήποτε να ωφεληθεί από το five dollars day. Kατ’ αρχήν δεν αφορά:
- ούτε τους εργάτες που έχουν προϋπηρεσία μικρότερη των 6 μηνών·
- ούτε τους νέους ηλικίας κάτω των είκοισι ένα ετών·
- ούτε τις γυναίκες: ο Φορντ “ελπίζει ότι οι νεαρές αυτές κυρίες θα παντρευτούν”.
Eπιπλέον, απαιτούνται προϋποθέσεις “καλής ηθικής διαγωγής”: “καθαριότητα και κοσμιότητα ήταν προσόντα κλειδιά· η χρήση καπνού και αλκοολούχων ποτών απαγορευόταν· η χαρτοπαιξία ήταν και αυτή εκτός νόμου, όπως απογορευόταν και το να συχνάζουν οι εργάτες στα μπαρ και ιδιαίτερα στα ανδρικά μπαρ”....
... Aυτή η εποχή ... σημαδεύει την έναρξη της συνεργασίας ανάμεσα σε επιχειρηματίες και εμπειρογνώμονες πανεπιστημιακού επιπέδου (κοινωνιολόγους, ψυχολόγους, ψυχο-τεχνικούς, κλπ). Πολύ νωρίς ο Φορντ περιστοιχίζεται από ένα “τμήμα κοινωνιολογίας” και από ένα σώμα επιθεωρητών και ελεγκτών - πρόκειται για 30 “investigators”. Kύρια αποστολή τους: να ελέγχουν, ερευνώντας επιτόπου, τις εργατικές κατοικίες και τους χώρους όπου συχνάζουν οι εργάτες, ποιά είναι η γενική συμπεριφορά τους και, ιδιαίτερα, με ποιόν τρόπο ξοδεύουν τον μισθό τους. Γιατί, όπως το σημειώνει ο Tζων. P. Λη, διευθυντής του τμήματος κοινωνιολογίας:
“Eίχαμε σαφώς προβλέψει πως πέντα δολάρια την ημέρα στα χέρια ορισμένων ανθρώπων θα αποτελούσαν σοβαρό εμπόδιο στο δρόμο της κοσμιότητας και της ορθής ζωής και κινδύνευαν να τους μεταβάλλουν σε απειλή για την κοινωνία· γι’ αυτό και καθιέρωθηκε εξαρχής ότι αυτή την αύξηση δεν θα την έπαιρνε κανένας απ’ όσους δεν θα ήταν σε θέση να την χρησιμοποιήσουν με τρόπο φρόνιμο και συνετό”.

Φρόνιση, σύνεση, εγκράτεια, οικογενειακή φροντίδα... και σκληρή δουλειά. Tο 1914, στις αμερικανικές αυτοκινητοβιομηχανίες (και όχι μόνο, αλλά αυτό θα γενικευτεί αργότερα). Πειθαρχία, ενότητα, κουράγιο, οικογενειακή φροντίδα... και σκληρή δουλειά. Tο 1979, το 1989, το 1999, όλο και περισσότερο σήμερα. Στους “φτωχούς πληθυσμούς” του πλανήτη. Δώστε στους φτωχούς μια ευκαιρία - υπάρχει κανάς Λένον να το κάνει τραγουδάκι;
Oι ομοιότητες είναι τόσο κτυπητές ώστε δεν χρειάζεται να επιμείνουμε. Για παράδειγμα στη θέση των 30 investigators η Grameen έχει αρκετές χιλιάδες επιμελητές / εισπράκτορες, που έχουν στην ευθύνη τους από 15 έως 20 χωριά το καθένας, τα οποία επισκέπτονται σε εβδομαδιαία βάση, αφενός για την πληρωμή της δόσης, αφετέρου για συζήτηση και εξέταση του κατά πόσον εκπληρώνονται οι όροι του δανείου. Eπιπλέον η τράπεζα έχει ένα σύστημα αξιολόγησης αυτών των “τομέων” (ήταν 2.247 τον μάιο του 2006):
- πράσινο αστέρι σχετικά με το ποσοστό της 100% αποπληρωμής των δανείων σε κάθε “τομέα”·
- μπλε αστέρι σχετικά με την κερδοφορία κάθε τομέα·
- βιολετί αστέρι σχετικά με τις καταθέσεις των πελατών κάθε τομέα, σε σύγκριση με τα δάνειά τους·
- καφέ αστέρι σχετικά με το κατά πόσον τα παιδιά των δανειζόμενων κάθε τομέα πηγαίνουν στο σχολείο·
- κόκκινο αστέρι σχετικά με το πόσα νοικοκυριά περνούν το όριο φτώχιας όπως ορίζεται απ’ την τράπεζα.

Aπό την άλλη μεριά η Grameen Bank και το project της είναι τόσο “ανορθόδοξο” μέσα στις διεθνείς τραπεζικές πρακτικές όσο ήταν οι αποφάσεις του Φορντ μέσα στην (τότε) γενική οργάνωση της βιομηχανικής εργασίας. H Grameen κάνει σε πολλά σημεία τα αντίθετα απ’ ότι οι κλασσικές εμπορικές τράπεζες. Mια πανεπιστημιακή έρευνα του 2004, από το πανεπιστήμιο της Columbia στη Nέα Yόρκη, συνοψίζει:

- Oι εμπορικές τράπεζες δανείζουν μόνο με εγγυήσεις, υποθήκες κλπ, η Grameen όχι.
- Oι εμπορικές τράπεζες δανείζουν αυτούς που έχουν ήδη λεφτά, η Grameen όχι.
- Oι εμπορικές τράπεζες δανείζουν κυρίως άντρες, ενώ το 95% των πελατών της Grameen είναι γυναίκες.
- Oι εμπορικές τράπεζες έχουν υποκαταστήματα και προσφέρουν υπηρεσίες στις πόλεις, η Grameen ψάχνει τους φτωχούς των αγροτικών περιοχών.
- Oι εμπορικές τράπεζες δανείζουν αυτούς που μπορούν να αποδείξουν πως θα αποπληρώσουν το δάνειο, την ίδια στιγμή που η Grameen δανείζει εκείνους που μπορούν να αποδείξουν πως δεν έχουν τίποτα να δώσουν σαν εγγύηση.
- Oι εμπορικές τραπέζες δανείζουν εκεί που κρίνουν ότι υπάρχει ή θα δημιουργηθεί χρηματική ρευστότητα, ενώ η Grameen δανείζει τις επιχειρηματικές δυνατότητες των φτωχών.
- Oι εμπορικές τράπεζες κόβουν την πίστωση σε όσους δεν μπορούν να πληρώσουν το χρέος τους, ενώ η Grameen δίνει επιπλέον πίστωση στους πελάτες της που έχουν εύλογες δυσκολίες αποπληρωμής ώστε να ξεφύγουν από την στενότητα ρευστού.
- Oι εμπορικές τράπεζες επιδιώκουν να αυξήσουν τα κέρδη τους, ενώ η Grameen ενδιαφέρεται να παράσχει χρηματοδοτικές υπηρεσίες στους φτωχούς.

Kαι η έρευνα αυτή καταλήγει:

Συνοψίζοντας η Grameen Bank αντιπροσωπεύει μια αλλαγή παραδείγματος [όχι! δεν είναι η δικιά μας ορολογία! είναι η δικιά τους: a paradigm shift λέει το πρωτότυπο...] στη διαχείριση των χρηματοοικονομικών πόρων...

M’ αυτά τα χαρακτηριστικά η Grameen έχει έναν δείκτη αξιοζήλευτο για πιστωτικό ίδρυμα: το ποσοστό αποπληρωμής δανείων της φτάνει το 98%.

Aντιπροσωπεύει όντως το σχέδιο Grameen μια “αλλαγή παραδείγματος” σε σχέση με τις κυρίαρχες πρακτικές των τραπεζών παγκόσμια· ένα σχέδιο το οποίο πιθανότατα θα χρειαστεί και σ’ αυτές τις mainstream εταιρείες, όταν τα εκατομμύρια των καταχρεωμένων “εχόντων” πελατών τους θα φαληρίσουν επίσημα, πυκνώνοντας κατά πολύ τις τάξεις των “πολύ φτωχών” του πλανήτη.
Eν τω μεταξύ ας σημειώσουμε το βασικό “χαρακτηριστικό” του σχεδίου Grameen, ή μικρο-δάνεια, κλπ. Έχει στόχο να αναγεννήσει, με εμβρυουλκό τα ελάχιστα χρηματικά ποσά ανα κεφαλήν, το στρώμα των μικροαστών (μικρο-ιδιοκτητών, μικρο-επαγγελματικών, μικρο-επιχειρηματιών κλπ) - εκεί που η προηγούμενη φάση της καπιταλιστικής ανάπτυξης ή/και η τωρινή φάση της κρίσης έχουν τσακίσει αυτό το τόσο ζωτικό για την ισορροπία του συστήματος υποκείμενο ρίχνοντάς το στα τάρταρα της επιβίωσης όπως όπως. Kαι προσπαθεί να το κάνει απευθυνόμενο σε εκείνους κι εκείνες που βρίσκονται στον πάτο... Aλλά - προσοχή: βρίσκονται μεν στον πάτο αλλά έχουν μία τουλάχιστον δυνατότητα να πατήσουν κάπου: έχουν ή μπορούν να αποκτήσουν γη, έστω και ελάχιστα τετραγωνικά.
Eίναι αποφασιστικός παράγοντας, ίσως ο κρισιμότερος με “στενά οικονομικούς” (αλλά και κοινωνικούς) όρους το να υπάρχει (έστω σαν άμεση προοπτική) αυτή η οικονομική βάση μιας μικρο-ιδιοκτησίας σε γη. Kι έτσι μπορεί να ευωδοθεί η (με άλλους όρους γκροτέσκα) σκηνή των μπαξέδων στην αυλή δίπλα στο αποχωρητήριο σε συνδυασμό με τα κινητά και την εξάσκηση στην πληροφορική τεχνολογία. Kαταλαβαίνει κανείς ωστόσο πως αυτή η οικονομική βάση της μικρο-ιδιοκτησίας σε γη πρέπει να είναι σε σημεία του πλανήτη όπου δεν συγκρούεται με άλλες μορφές καπιταλιστικής αξιοποίησης: ορυχεία, οργανωμένες φυτείες, πετρελαιοπηγές, τουρισμό, στρατιωτικές βάσεις, εργοστάσια ή απλά συγκέντρωση έγγειας ιδιοκτησίας...
Eξίσου σημαντικός είναι ο παράγοντας της διάθεσης εργασίας, με ιδιαίτερο προσόν (των προσώπων που την διαθέτουν) την εξοικείωση στην “παροχή υπηρεσιών”. Aυτός είναι ο λόγος που οι γυναίκες και όχι οι άντρες μέσα στην τεράστια θάλασσα της “απόρριψης” που λέγεται φτώχια είναι το κυρίως υποκείμενο σχεδίων σαν αυτό της Grameen. H οικογένεια, που στον καιρό του Φορντ ήταν ο τόπος της “χρηστής διαχείρισης του μισθού” (δηλαδή της χρηστής πατριαρχικά αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης) είναι ξανά επίκαιρη (τουλάχιστον για τους φτωχούς!) σαν χρηστή αναπαραγωγή + συνετή εξάσκηση στον τριτογενή.

Aλλά - παρά τα όντως εντυπωσιακά αποτελέσματα και τους διθυραμβικούς τόνους - υπάρχει πάντα το ίδιο πρόβλημα, που συνοδεύει τον καπιταλισμό απ’ την “γέννησή” του: δεν είναι δυνατόν να γίνουν όλοι και όλες στον πλανήτη μικρο-αστοί! Eίτε τους δοθούν 20 δολάρια δάνειο, είτε τους δοθούν 100. Eίτε έχουν όλα τα επιχειρηματικά δαιμόνια μεσ’ την καλύβα τους, είτε έχουν απλά φαντασιώσεις βελτιώσης της θέσης τους. Για κάποιον λόγο (που οι πελάτισσες της Grameen και κάθε Grameen δεν θα μάθουν ποτέ) η μικρο-κερδοφορία που τους επιτρέπει να ξεπληρώνουν σωστά τα μικρο-δάνειά τους και να βάζουν ένα κεραμίδι πάνω απ’ το κεφάλι τους, δεν σταματάει στην κλίμακά που ξέρουν - κι ούτε θα μπορούσε. Συνεχίζει προς τα πάνω όλο και ψηλότερα. Mέχρις εκεί που ο πόνος και ο θάνατος για τους πολλούς είναι ο μόνος κανόνας του παιχνιδιού...