μετά την εποχή του πετρελαίου: θα χυθεί αίμα

Πριν σχεδόν 25 χρόνια, το καλοκαίρι του 2000, ένας σαουδάραβας σεΐχης, ο Ahmed Zaki Yamani, που είχε υπάρξει “υπουργός πετρελαίου” στο καθεστώς του Ριάντ απ’ το 1962 ως το 1986 (είχε παίξει, σαν να λέμε, πρωταγωνιστικό ρόλο στην “Αποκάλυψη Τώρα!” παγκόσμια πετρελαϊκή κρίση του 1973) έδωσε μια συνέντευξη στην αγγλική καθεστωτική εφημερίδα telegraph. Οι προβλέψεις που έκανε έμειναν στην ιστορία:

...
Σε τριάντα χρόνια θα είναι διαθέσιμες μεγάλες ποσότητες πετρελαίου· και δεν θα υπάρχουν αγοραστές. Το πετρέλαιο θα μένει στα κοιτάσματά του. Η Εποχή του Λίθου δεν τέλειωσε επειδή τέλειωσαν οι πέτρες, κι ανάλογα η εποχή του πετρελαίου θα τελειώσει όχι επειδή θα ξεμείνουμε από πετρέλαιο.
..
Δεν έχω ψευδαισθήσεις. Είμαι σίγουρος ότι θα έρθει μια στιγμή στο όχι μακρινό μέλλον που η τιμή του πετρελαίου θα καταρρεύσει. Μπορώ να πω με κάποιο βαθμό σιγουριάς ότι μετά από 5 χρόνια θα υπάρξει μια έντονη πτώση της τιμής του πετρελαίου.
...

Την εβδομάδα που έδωσε εκείνη την συνέντευξη ο σεΐχης, η τιμή του πετρελαίου ήταν “ανησυχητικά υψηλή”: 30 δολάρια το βαρέλι· “ανησυχητικά υψηλή” σε σχέση με την τιμή του λίγους μήνες νωρίτερα, στις αρχές του 2000, που ήταν ... 10 δολάρια το βαρέλι. Όποιος / όποια ασχολείται στοιχειωδώς με το θέμα θα εκπλαγεί, και όχι άδικα: το καλοκαίρι του 2000 τα 30 δολάρια το βαρέλι θεωρούνταν “ανησυχητικά υψηλή” τιμή· τον Μάρτη του 2016 τα 34 δολάρια το βαρέλι θεωρούνται “εξαιρετικά χαμηλή” τιμή. Όσο κι αν έχει αλλάξει η αξία του δολαρίου μέσα σε 15 χρόνια (και έχει αλλάξει όντως - προς τα κάτω: τα 34 δολάρια του 2016 έχουν μικρότερη αξία απ’ τα 30 δολάρια του 2000...) κάτι γίνεται εδώ. Πράγματι. Κάτι γίνεται. Τον Ιούνη του 2014 η τιμή ήταν 105 δολάρια το βαρέλι· κανείς δεν έκλαιγε γι’ αυτό, εκτός απ’ τους γιωταχήδες στην ελλάδα. Λίγο νωρίτερα, προς τα τέλη του 2009 είχε φτάσει στα 140· και στις αρχές της επόμενης χρονιάς είχε κατρακυλήσει στα 42.
Όταν ένα εμπόρευμα (οποιοδήποτε εμπόρευμα) εμφανίζει τόσο έντονες μεταπτώσεις στην τιμή του, αυτό σημαίνει ότι η τιμή του καθορίζεται από σπεκουλαδόρους (στις χρηματιστηριακές αγορές εμπορευμάτων). Κι όταν η τιμή ενός εμπορεύματος καθορίζεται από σπεκουλαδόρους, δύο πράγματα μπορεί να συμβαίνουν: είτε αυτό δεν είναι στρατηγικά κεντρικό για την ομαλή καπιταλιστική λειτουργία, είτε οι σπεκουλαδόροι είναι ακόμα πιο πολύ στρατηγικά κεντρικοί. Μπορεί να συμβαίνει κι ένας συνδυασμός αυτών των δύο. Είναι, όμως, δυνατό το πετρέλαιο (μαζί με τα παράγωγά του) να μην είναι πια στρατηγικά κεντρικό εμπόρευμα· ή να είναι αισθητά λιγότερο τέτοιο απ’ ότι στο μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα; Είναι πιθανό ο σαουδάραβας σεΐχης, που έπεσε έξω στην κοντοπρόθεσμη πρόβλεψή του (το 2005 η τιμή του πετρελαίου είχε ανέβει σε σχέση με το 2000 - φρόντισε γι’ αυτό ο αμερικανικός στρατός στο ιράκ...) να είχε, τελικά, δίκιο στην αναγνώριση της μεσοπρόθεσμης τάσης; Πράγματι: η εποχή του πετρελαίου δεν τελειώνει μέσα σε μια “μεγάλη έλλειψή” του, όπως και η λίθινη εποχή δεν τέλειωσε επειδή δεν υπήρχαν πια πέτρες! Για να το κάνουμε πιο σύγχρονο: ούτε η εποχή του άνθρακα τελείωσε επειδή δεν υπήρχε πια κάρβουνο.

Από πρώτη ματιά τα εμπειρικά δεδομένα σχετικά με την ενεργειακή βάση του καπιταλισμού είναι ανάμικτα. Το ίδιο και τα πιο γενικά στατιστικά, αν τα εξετάσει κανείς διαχωρισμένα μεταξύ τους. Για παράδειγμα, ανάμεσα στο 2000 και το 2013 η παγκόσμια παραγωγή ιδιωτικών αυτοκινήτων αυξήθηκε κατά 37% (από 41.229.000 κομμάτια στα 56.509.000) και φορτηγών κάθε είδους κατά 72% (από 17.717.000 κομμάτια στα 30.530.000). Όλα αυτά χρησιμοποιούν κινητήρες εσωτερικής καύσης, άρα η ανάγκη για πετρέλαιο ή/και παράγωγά του εκτοξεύτηκε. Κι όμως όχι, σίγουρα όχι στα ίδια ποσοστά που υπονοοεί η αύξηση των “κομματιών”. Η κατανάλωση ενέργειας στα ι.χ. αυτοκίνητα για παράδειγμα, στις ηπα (όχι παγκόσμια) μειώθηκε το διάστημα 2000 - 2013 κατά περίπου 2,9%, στα φορτηγά (πάλι στις ηπα) αυξήθηκε κατά 2%, αλλά στο σύνολο των οδικών μεταφορών (περιλαμβάνει και τα λεωφορία) μειώθηκε κατά 0,2%. Αυτό εξαιτίας τεχνολογικών αλλαγών μέσα στη λογική του κινητήρα εσωτερικής καύσης, αλλαγών που υπηρετούν μια μη αναστρέψιμη τάση ενεργειακής εξοικονόμησης και οικολογικής φροντίδας [1Μαζί με την κρατική διάσωση των αμερικανικών αυτοκινητοβιομηχανιών General Motors και Crysler, που είχαν χρεωκοπήσει λόγω της όξυνσης της κρίσης, η κυβέρνηση Ομπάμα έβαλε σαν όρο την ριζική βελτίωση της ενεργειακής αποτελεσματικότητας των αυτοκινήτων, έτσι ώστε να μειωθεί η χρήση πετρελαίου στις ηπα. Σύμφωνα με το σχέδιο που ανακοίνωσε η αμερικανική κυβέρνηση το 2012, η μέση κατανάλωση των αμερικανικής κατασκευής αυτοκινήτων και ελαφρών οχημάτων θα πρέπει να πάει το 2025 στα 55 μίλια ανά γαλόνι (23 χιλ. ανά λίτρο), πράγμα που θα μειώσει την κατανάλωση πετρελαίου κατά 12 δισ. βαρέλια ως τότε.].
Προφανώς δεν είναι οι οδικές μεταφορές ο μόνος ή ο κυριότερος καταναλωτής πετρελαίου (και παραγώγων του). Ανάλογα με το κράτος και το “επίπεδο” καπιταλιστικής ανάπτυξης, το ποσοστό των οδικών μεταφορών και μετακινήσεων ευθύνεται για το 20% - 25% της κατανάλωσης πετρελαίου. Υπάρχουν οι θάλασσιες μεταφορές, οι αεροπορικές, οι βιομηχανίες· και οι στρατοί (τα οχήματά τους κατά κύριο λόγο). Όμως και οι θαλάσσιες μεταφορές, παρότι “μεγαλώνουν”, υπόκεινται στην ενεργειακή αναδιάρθρωση, τόσο απ’ την άποψη της αποτελεσματικότητας όσο και απ’ την αποψή της εκπομπής ρύπων.
Απ’ την αντίθετη μεριά υπάρχουν οι “άλλοι” τρόποι παραγωγής ενέργειας. Πρώτα απ’ όλα τα πυρηνικά εργοστάσια. Μετά την απότομη αύξηση της παραγωγής πυρηνικής ενέργειας διεθνώς την δεκαετία του 1980, ακολούθησε μια μέτρια μικρή αύξηση τις επόμενες δεκαετίες. Όμως η τάση διεθνώς είναι μια σημαντική αύξηση τις επόμενες δύο δεκαετίες, καθώς πέρα απ’ τους 438 πυρηνικούς αντιδραστήρες που βρίσκονται σε λειτουργία (σε 30 κράτη) είναι υπό κατασκευή άλλοι 67 (σε 15 κράτη). Αναλογικά η μεγαλύτερη τέτοιου είδους ενεργειακή αναδιάρθρωση βρίσκεται σε εξέλιξη στην κίνα, που υπήρξε τα τελευταία χρόνια ο μεγαλύτερος εισαγωγέας πετρελαίου.
Επιπλέον σημαντικές είναι οι λεγόμενες “εναλλακτικές” μορφές παραγωγής ενέργειας, που χωρίς να είναι σε κάθε περίπτωση τόσο αποδοτικές όσο διαφημίζονται, συνιστούν μια σταθερή τάση. Φυσικά το φυσικό αέριο, που θα μπορούσε να θεωρηθεί “ανταγωνιστικό” του πετρελαίου για κράτη που δεν έχουν και τα δύο είδη κοιτασμάτων. Και, τελικά, μια εν μέρει επιστροφή στον άνθρακα, σε αναπτυσσόμενες καπιταλιστικά χώρες, που πηγαίνει μεν κόντρα στη διεθνή εκστρατεία για την μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, είναι όμως αναπόφευκτη (λόγω χαμηλού κόστους) αν έχουν δικά τους κοιτάσματα.

Ενώ, λοιπόν, οι ενεργειακές ανάγκες του υπό αναδιάρθρωση καπιταλισμού αυξάνονται σταθερά, απ’ την μια μεριά οι τεχνολογικές βελτιώσεις στην απόδοση των κινητήρων εσωτερικής καύσης για τις οδικές και θαλάσσιες μεταφορές, και απ’ την άλλη μεριά ο μεγαλύτερος “πλουραλισμός” στην παραγωγή ενέργειας οδηγούν σ’ αυτό: η παγκόσμια ζήτηση για πετρέλαιο δεν αυξάνεται με τον ρυθμό της αύξησης των καπιταλιστικών ενεργειακών αναγκών. Αντίθετα εμφανίζει περιστασιακές μεταπτώσεις (που αποδίδονται στις φάσεις της σε εξέλιξης κρίσης)· και όχι ιδιαίτερα αισιόδοξες προβλέψεις για το κοντινό μέλλον. Σ’ αυτά πρέπει να προστεθεί η επιλογή παραδοσιακά μεγάλων εισαγωγέων (όπως οι ηπα και ο καναδάς) να αυτονομηθούν πετρελαϊκά, αυξάνοντας θεαματικά την δική τους εξόρυξη / παραγωγή.
Κλασσική “κρίση υπεραραγωγής” στον πετρελαϊκό τομέα, οφειλόμενη σε ένα συνδυασμό παραγόντων που, στο μεγαλύτερο μέρος τους, συνιστούν ισχυρές τάσεις του νέου καπιταλιστικού παραδείγματος; Αυτό ακριβώς! Το 2014 η παγκόσμια παραγωγή πετρελαίου ήταν 93,3 εκατομμύρια βαρέλια και η παγκόσμια κατανάλωση 92,42 εκατομμύρια· το 2015 η παγκόμια παραγωγή ήταν 95,62 εκατομύρια βαρέλια και η παγκόσμια κατανάλωση 93,78· για το 2016 η πρόβλεψη είναι 96,07 / 95,02... Αυτά, ενώ δεν έχει ακόμα αρχίσει η μαζική παραγωγή / χρήση ηλεκτρικών αυτοκινήτων.

Τα καθαρά ηλεκτρικά αυτοκίνητα είναι εδώ και χρόνια το “μεγάλο κόλπο” των αυτοκινητοβιομηχανιών, αυτό είναι γνωστό. Ζητήματα όπως η αυτονομία κίνησης (σε χιλιόμετρα) και ο χρόνος φόρτισης των μπαταριών έχουν καθυστερήσει τις “πιασάρικες” εμπορικές προτάσεις· αλλά οι τεχνολογικές βελτιώσεις είναι σημαντικές, και δεν είναι καθόλου αβάσιμο να πούμε ότι στα επόμενα χρόνια τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα θα είναι σε ικανούς αριθμούς στους δρόμους.
Δεν θα συμβεί κάποια απότομη εξαφάνιση των βενζινοκίνητων, πετρελαιοκίνητων και αεριοκίνητων! Όμως η τάση είναι σαφής και θα γίνει ακόμα σαφέστερη. Εάν το όχι ασήμαντο ποσοστό κατανάλωσης πετρελαίου που αφορά τις ι.χ. μεταφορές αρχίσει να μειώνεται, εξαιτίας της ηλεκτροκίνησης, το “πλεόνασμα” πετρελαίου θα μεγαλώνει. Φυσικά μπορούν πάντα τα πετρελαιοπαραγωγά κράτη να μειώσουν την παραγωγή τους... και να συνεχίσουν να την μειώνουν, για να κρατούν την τιμή του σε επίπεδα ανεκτής κερδοφορίας... Όμως αυτό ακριβώς είχε προβλέψει ο προφήτης σεΐχης: το πετρέλαιο θα μένει στα κοιτάσματά του... Όπως έχει μείνει το κάρβουνο στα εγκαταλειμμένα κοιτάσματα των αγγλικών ανθρακωρυχείων.

Θα μένει το πετρέλαιο στα κοιτάσματά του; Ο.Κ. Αυτό μοιάζει σαν μια λογική πρόβλεψη για ένα εμπόρευμα, έστω βασικό. Δεν τελειώνει καθόλου εκεί το ζήτημα όμως. Η λέξη “πετροδόλλαρα” μπορεί να μην λέει τίποτα στους νεώτερους / ες, όμως υπήρξε καθοριστική για την πορεία του παγκόσμιου καπιταλισμού (και την αμερικανική ηγεμονία σ’ αυτόν) απ’ το 1973 ως πρόσφατα. Μελλοντικά θα πρέπει να πούμε περισσότερα γι αυτό, κι όχι μόνο για ιστορικούς λόγους. Προς το παρόν κάτι πιο λίγο: εφόσον το πετρέλαιο τιμολογείται διεθνώς σε δολάρια, η μείωση των τιμών του (και η σίγουρη τάση για το πετρέλαιο που μένει στα κοιτάσματά του) σημαίνει ένα (παγκόσμιο) περίσσευμα δολαρίων. Μεταξύ ενός βαρελιού που κάνει 100 δολάρια και ενός βαρελιού που κάνει 40 περισσεύουν 60 ολόκληρα δολάρια, που δεν χρησιμοποιούνται σε συναλλαγές.
Εάν οι ηπα δεν προλάβουν να βρουν (ή να εφεύρουν ή να επιβάλλουν) κάτι άλλο, η σχετική πτώση των τιμών του πετρελαίου και το ότι παύει να είναι το “στρατηγικό εμπόρευμα” που ήταν στον 20ο αιώνα, σημαίνει ότι η Ουάσιγκτον κινδυνεύει να χάσει την ηγεμονία που είχε μέσω της   παγκόσμιας κυκλοφορίας του δολαρίου, λόγω της τιμολόγησης του πετρελαίου με δαύτο. Κινδυνεύει, μάλιστα, να βρεθεί μπροστά σ’ έναν ωκεανό περιττών δολαρίων, χωρίς “ανταλλακτική” αξία. Κάτι τέτοιο θα έχει τεράστιες συνέπειες στις ενδοκαπιταλιστικές ισορροπίες.
Ήδη οι τεκτονικές πλάκες κινούνται. Ο χρυσός ξαναγίνεται “αποθεματικό μέτρο της αξίας” (των νομισμάτων) για διάφορα κράτη. Αλλά περισσότερα επ’ αυτών μελλοντικά.

Αν τα πιο πάνω είναι σωστά (και κατά την γνώμη μας είναι) το ζήτημα της τιμής του πετρελαίου, που έχει γίνει εδώ και μήνες το βασικό θέμα “εκτιμήσεων” για το μέλλον του συγκεκριμένου υλικού, είναι δευτερεύον. Το ουσιαστικό είναι οι μεγάλες γεωπολιτικές αλλαγές που συνοδεύουν την εξελισσόμενη αλλαγή ενεργειακού παραδείγματος του καπιταλισμού. Ο 20ος αιώνας άφησε μια κληρονομιά που για πολλούς έχει γίνει εμμονή: όλα μπορούν να εξηγηθούν με βάση το πετρέλαιο. Όντως έγιναν δύο παγκόσμιοι πόλεμοι (και) γι’ αυτό, μαζί με κάμποσους “περιφερειακούς”. Αλλά τώρα θα πρέπει κανείς να μιλάει για το μη-πετρέλαιο, για την (σταδιακή αν και καθόλου οριστική) εγκατάλειψη των κοιτασμάτων· και μαζί μ’ αυτά την απαξίωση όλων των “θρόνων” που φτιάχτηκαν πάνω τους, όλων των χαρτών που φτιάχτηκαν για λογαριασμό αυτών των θρόνων, και τα υπόλοιπα. Ας μην ξεγελαστεί κανείς. Τα αφεντικά (τα αφεντικά που μπορούν να σχεδιάζουν και να υλοποιούν σε βάθος δεκαετιών) κινούνται εδώ και δυο δεκαετίες για την υπέρ τους διαχείριση των ολοφάνερων τάσεων, και όχι μόνο στο ενεργειακό μοντέλο. Δεν περιμένουν την “τελευταία στιγμή” όπως έχουμε μάθει σαν συνηθισμένο στα μέρη μας.
Αυτές οι τάσεις αφορούν και τις ελληνικές φαντασιώσεις περί (πετρελαϊκού) ορυκτού πλούτου, ή περί transit “αγωγών”. Όταν υπάρχει “κρίση υπερπαραγωγής” (ή, έστω, σταθερά μικρότερες ανάγκες απ’ τις παραγωγικές δυνατότητες) η προσθήκη “νέας παραγωγής” (της εκμετάλλευσης νέων κοιτασμάτων, ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι τέτοια υπάρχουν) δύο συνέπειες έχει μόνο. Πτώση των τιμών (που μπορεί να κάνει τις νέες εκμεταλλεύσεις ασύμφορες) και όξυνση των αντιθέσεων μεταξύ των “παραγωγών”. Τότε οι φαντασιώσεις γίνονται εφιάλτης.
Έχουμε αρκετούς εφιάλτες, σα σύγχρονη εργατική τάξη βιδωμένη σ’ αυτήν την άκρη της χερσόνησου του Αίμου. Δεν μας λείπουν εκείνοι της ουράς του παλιού ενεργειακού παραδείγματος...

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

1 - Μαζί με την κρατική διάσωση των αμερικανικών αυτοκινητοβιομηχανιών General Motors και Crysler, που είχαν χρεωκοπήσει λόγω της όξυνσης της κρίσης, η κυβέρνηση Ομπάμα έβαλε σαν όρο την ριζική βελτίωση της ενεργειακής αποτελεσματικότητας των αυτοκινήτων, έτσι ώστε να μειωθεί η χρήση πετρελαίου στις ηπα. Σύμφωνα με το σχέδιο που ανακοίνωσε η αμερικανική κυβέρνηση το 2012, η μέση κατανάλωση των αμερικανικής κατασκευής αυτοκινήτων και ελαφρών οχημάτων θα πρέπει να πάει το 2025 στα 55 μίλια ανά γαλόνι (23 χιλ. ανά λίτρο), πράγμα που θα μειώσει την κατανάλωση πετρελαίου κατά 12 δισ. βαρέλια ως τότε.
[ επιστροφή ]