Ο (κατά τεκμήριο σοβαρός) καθηγητής γεωπολιτικής στη Σορβόνη Γιώργος Πρεβελάκης, υπό τον τίτλο Ανοχύρωτες Πολιτείες καταθέτει, στις 26 Μάρτη (2016) στην καθεστωτική “καθημερινή” το δικό του ρέκβιεμ για την “δύση” - με αφορμή την “ισλαμική τρομοκρατία”. Το να περιμένει κανείς οξυδερκείς αναλύσεις από οργανικούς διανοούμενους είναι μάταιο πια. Αν βρίσκεται κάτι σε παρακμή στον αναπτυγμένο καπιταλιστικά κόσμο, εδώ και δεκαετίες, είναι σίγουρα η ιντελιγκέντσιά του. Πράγμα που εξηγείται...
Οι τρεις πρώτες παράγραφοι του άρθρου πάνε ως εξής:
Ο “πόλεμος κατά της τρομοκρατίας”, [σ.σ.: τα εισαγωγικά στο πρωτότυπο...] αντίδραση στην αναπάντεχη επίθεση της Αλ Κάιντα στους Δίδυμους Πύργους, έθεσε σε κίνηση την αμερικανική πολεμική μηχανή. Δεκαπέντε χρόνια μετά, μεγάλα τμήματα της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής έχουν αποσταθεροποιηθεί, εν πολλοίς ύστερα από δυτικές παρεμβάσεις, με συνέπεια εκτεταμένες συμφορές στους ενεχόμενους λαούς. Ταυτοχρόνως η τρομοκρατία, ως Λερναία Ύδρα, όχι μόνο δεν εξοντώνεται, αλλά αναπτύσσει εναλλακτικές.
Κάθε νέα τρομοκρατική επίθεση οδηγεί σε δυτικές αντιδράσεις, οι οποίες, αντί να ελέγξουν το πρόβλημα, το αναρριπίζουν. Η επίθεση στις Βρυξέλλες επιθέτει ένα νέο στρώμα στη συσσώρευση φαύλων κύκλων. Οι επιπτώσεις στο εύθραυστο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, με το προσφυγικό κύμα να ανακαλεί από τα βάθη της ευρωπαϊκής ψυχής σκοτεινά ανακλαστικά, αναλύονται ad nauseam: κατάλυση της ελεύθερης κίνησης των προσώπων, άνοδος των δεξιών εξτρεμιστών, κοινωνική και επαγγελματική περιθωριοποίηση των μουσουλμάνων της Ευρώπης, οπισθοδρόμηση του ευρωπαϊκού σχεδίου.
Η δεκαπενταετής εμπειρία θα έπρεπε να έχει οδηγήσει σε βαθύτερες σκέψεις. Απέναντι στην τρομοκρατική απειλή, οι δυτικές κοινωνίες εφαρμόζουν σταθερά την ίδια μέθοδο: αυξάνουν σταδιακά τα μέτρα, τη “δόση”. Το πρόβλημα, όμως, δεν επιλύεται· αντιθέτως επιτείνεται. Η τρομοκρατία προσαρμόζεται, εθίζεται, όπως ο Μιθριδάτης στο δηλητήριο. Η Δύση, αντί να την εξουδετερώνει, την ασκεί και την ενδυναμώνει.
Άραγε δεν το αντιλαμβάνονται οι αρμόδιοι;
...
Αυτό είναι το σημείο που ο καθηγητής φτάνει στην πηγή· όμως νερό δεν πρόκειται να πιεί! Έχει κάνει τις (προφανείς) διαπιστώσεις, και διατυπώνει το ερώτημα: “οι αρμόδιοι δεν καταλαβαίνουν”; Ποιοί είναι οι “αρμόδιοι”; Υποθέτουμε ότι ο καθηγητής γεωπολιτικής εννοεί τις κυβερνήσεις. Σίγουρα όχι τις καπιταλιστικές άρχουσες τάξεις, ή κάποιες φράξιές τους· ούτε τα “βαθιά κράτη”.
Σε κάθε περίπτωση αυτό που έχει ήδη περιγράψει ο καθηγητής γεωπολιτικής, ακόμα κι αν είναι μια συζητήσιμη “όψη” της πραγματικότητας, οδηγεί σε κάτι που είναι έτοιμο να αυτοσυστηθεί σαν ΑΠΟΤΥΧΙΑ, με κεφαλαία γράμματα. Η “Δύση” έχει αποτύχει να αντιμετωπίσει την “τρομοκρατία”: αντί αυτή να μειώνεται επεκτείνεται... Υπό το φως μιας τέτοιας διαπίστωσης, η ερώτηση “δεν καταλαβαίνουν;” είναι κομβική. Θα μπορούσε να είναι και ανατρεπτική αν ο συλλογισμός κοντοσταθεί και προσθέσει το εξής “καχύποπτο” ερώτημα: ... Μα είναι δυνατόν να μην καταλαβαίνουν εδώ και 15 χρόνια; Είναι δυνατόν να μην έχουν προσέξει πως η τρομοκρατία “τροφοδοτείται” απ’ την “αντιμετώπισή” της;
Διαφορετικά, μπροστά της λάμπει ο πειρασμός του (οργανικού) διανοούμενου: όχι, δεν καταλαβαίνουν (“αλλά εγώ ναι...”). Σ’ αυτόν ακριβώς τον δρόμο θα συνεχίσει το υπόλοιπο άρθρο του ο κυρ Πρεβελάκης: στη “Δύση” λείπουν οι κατάλληλοι “ηγέτες” που θα καταλάβουν και θα πράξουν τα δέοντα... Κοινότοπο συμπέρασμα· ποιος, όμως, είπε ότι οι καθηγητές γεωπολιτικής, ακόμα και οι σοβαροί ανάμεσά τους, έχουν να εκδηλώσουν κάτι άλλο από εκείνο που οι καταστασιακοί ονόμασαν εμμηνόπαυση της σκέψης;
Ευτυχώς η ιστορία του 20ου αιώνα μας άφησε κληρονομιά διανοούμενους πολύ καλύτερους. Ο Michel Foucault είναι ένας απ’ αυτούς· ένας απ’ τους τελευταίους. Στο προτελευταίο κεφάλαιο του Επιτήρηση και Τιμωρία: η Γέννηση της Φυλακής (τίτλος κεφαλαίου: ανομίες και εγκληματικότητα) ο εξαιρετικά οξυδερκής και διεισδυτικός Foucault “απαντάει” με πολύ ουσιαστικό τρόπο στον κυρ Πρεβελάκη (και σε κάθε άλλον με παρόμοιες απορίες). Και απαντάει στρατηγικά. Το θέμα του Foucault δεν είναι βέβαια η “τρομοκρατία”. Είναι η “εγκληματικότητα”, σε παλιότερες εποχές, όταν ο θεσμός της φυλακής και όλα τα γύρω του είχε πια καθιερωθεί. Όμως η απάντησή του είναι πλήρης και επίκαιρη, όσο ποτέ. Ας την παρακολουθήσουμε προσεκτικά, εμβάλλοντας μερικούς ελάχιστους αλλά αναγκαίους παραλληλισμούς. Ο τονισμός, με αραίωση, δικός μας:
...
Αν δεχτούμε πως ο νόμος έχει για προορισμό να καθορίζει τις παραβάσεις, πως το ποινικό σύστημα έχει σαν σκοπό να τις περιορίζει και πως η φυλακή αποτελεί το όργανο της καταστολής αυτής, θα πρέπει τότε να διαπιστώσουμε μια ολοσχερή αποτυχία. [Παραλ.: Αν δεχτούμε ότι οι στρατοαστυνομικές και ιδεολογικές εκστρατείες έχουν σαν στόχο την “αντιμετώπιση της τρομοκρατίας”, θα πρέπει τότε να διαπιστώσουμε μια ολοσχερή αποτυχία...]
Ή μάλλον - αφού, για να την εκφράσουμε με ιστορικούς όρους θα πρέπει να είμαστε σε θέση να υπολογίσουμε τις επιπτώσεις της ποινικής κράτησης στο ολικό επίπεδο της εγκληματικότητας - οφείλουμε να ομολογήσουμε πως είναι τουλάχιστον εκπληκτικό το ότι η διακήρυξη της αποτυχίας της φυλακής, εδώ και εκατόν πενήντα χρόνια, δεν εμπόδισε καθόλου την διατήρησή της. [Παραλ.: Ή μάλλον, οφείλουμε να ομολογήσουμε πως είναι εκπληκτικό το ότι η διακήρυξη της αποτυχίας της “αντιτρομοκρατίας” δεν εμποδίζει καθόλου την συνέχιση και κλιμάκωσή της...]
Ίσως, όμως, θα ήταν ορθό να αντιστρέψουμε το πρόβλημα και να αναρωτηθούμε σε τι χρησιμεύει η αποτυχία της φυλακής· σε τι ωφελούν τα διάφορα αυτά φαινόμενα που η κριτική δεν παύει να τα καταγγέλλει: διατήρηση της εγκληματικότητας, παρότρυνση στην υποτροπή, μεταμόρφωση του ευκαιριακού παραβάτη σε συστηματικό εγκληματία, οργάνωση ενός κλειστού χώρου εγκληματικότητας.
...
Μήπως δεν θα μπορούσαμε να δούμε σ’ όλα αυτά αντί για μιάν αντίφαση, κάτι σαν συνέπεια; Θα έπρεπε τότε να υποθέσουμε πως η φυλακή, και, χωρίς αμφιβολία, γενικότερα οι τιμωρίες δεν έχουν για σκοπό να καταργήσουν τις παραβάσεις· αλλά μάλλον να τις διαχωρίσουν, να τις κατανείμουν, να τις χρησιμοποιήσουν· πως στόχος τους είναι όχι τόσο να καθυποτάξουν εκείνους που είναι έτοιμοι να παραβιάσουν τους νόμους, αλλά πως τείνουν να εντάξουν την παράβαση των νόμων σε μια γενική τακτική καθυπόταξης.
...
Κοντολογίς, στόχος του ποινικού συστήματος δεν θα ήταν να “καταστέλλει” απλώς τις ανομίες, αλλά και να τις “διαφοροποιεί”, και να εξασφαλίζει τη γενική “οικονομία” τους. Και αν μπορεί κανείς να αναφερθεί σε μια ταξική δικαιοσύνη, δεν είναι μονάχα επειδή ο ίδιος ο νόμος ή ο τρόπος εφαρμογής του εξυπηρετούν τα συμφέροντα μιας ορισμένης τάξης· είναι επειδή ολόκληρη η διαφορική διαχείριση των ανομιών, μέσω του ποινικού συστήματος, αποτελεί μέρος αυτής της κυριαρχίας. Οι νόμιμες τιμωρίες θα πρέπει να επανατοποθετηθούν σε μιαν ολική στρατηγική των ανομιών. Έτσι μονάχα θα μπορούσε να εξηγηθεί η “αποτυχία” της φυλακής.
...
Έξοχα!!! Τι λέει εδώ (όπως, άλλωστε, και σ’ όλη τη δουλειά του) ο Foucault; Λέει κάτι τόσο προφανές και, ταυτόχρονα, τόσο μυστικοποιημένο: ότι οι εξουσίες (απ’ την εποχή της ανόδου της αστικής τάξης και μετά, σίγουρα) ΔΕΝ συγκροτούνται απλά σαν απαγορευτικές διατάξεις, αλλά πάνω σε μια διπλή γραμμή. Η δεύτερη κατεύθυνση είναι παραγωγική. Η φυλακή και το ποινικό σύστημα (αυτά είναι το θέμα του, έχουν όμως γενικότερη παραδειγματική αξία) ΔΕΝ έχουν σκοπό να “εξαφανίσουν την εγκληματικότητα”. Αλλά να την ελέγξουν, να την διαχειριστούν και να την κατευθύνουν. (Καθόλου τυχαία σε επόμενες σελίδες του ίδιου κεφαλαίου περιγράφει την κρατικοποίηση του εγκλήματος (τον 19ο αιώνα), κυρίως μέσα απ’ τον αστυνομικό και υγιειονομικό έλεγχο των μπουρδέλων.)
Εάν, λοιπόν, δεχτούμε ότι στόχος των “εκστρατειών εναντίον της ισλαμικής τρομοκρατίας”, απ’ τον Σεπτέμβρη του 2001 και μετά, με πρώτη πράξη την επίθεση ενός πολυεθνικού σούπερ στρατού στο αγροτικό ορεινό αφγανιστάν, είχε σαν στόχο την “καταστολή” της, τότε “πρέπει να διαπιστώσουμε μια ολοσχερή αποτυχία”! Αυτό κάνει, φιλότιμα, ο καθηγητής γεωπολιτικής... Και φτάνει, φυσιολογικά, στο (ρητορικό) ερώτημα: μα δεν καταλαβαίνουν (ότι έχει αποτύχει αυτή η μέθοδος), ε; Είναι η στιγμή που ΑΥΤΟΣ ΘΑ ΕΠΡΕΠΕ ΝΑ ΚΑΤΑΛΑΒΕΙ - και να ξεσκονίσει τον Foucault που οπωσδήποτε έχει στη βιβλιοθήκη του: δεν είναι (και δεν ήταν ποτέ) σκοπός αυτών των εκστρατειών, των έκτακτων νομοθεσιών, των αυστηρών ελέγχων, των ιδεολογικών και μηντιακών βομβαρδισμών “η καταστολή της (ισλαμικής) τρομοκρατίας”!!! Τέτοιος ήταν μόνο ο φαινομενικός στόχος, αυτός που μπορούσε να πουληθεί ώστε να νομιμοποιηθεί όλο το σύμπλεγμα των ενεργειών, φανερών και κρυφών. Ο πραγματικός στόχος ήταν (και είναι) παραγωγικός: ο έλεγχος της γενικής “οικονομίας” της “τρομοκρατίας”, και μέσω αυτής πολλών άλλων οικονομιών: όχι μονο χρηματικών οικονομιών, αλλά και συμβολικών, ηθικών, συναισθηματικών, αξιακών.
Όπως έξυπνα αναλύει ο Foucault για την φυλακή και την “αποτυχία” της να “καταστείλει την εγκληματικότητα”, έτσι και η “αποτυχία” της πρωτοκοσμικής “αντιτρομοκρατίας” είναι μόνο ένα στοιχείο μιας συνθετότερης ολικής στρατηγικής διαχείρισης: τόσο των πληθυσμών στην “περιφέρεια” όσο και των πληθυσμών στα μητροπολιτικά κέντρα.
Το ξέρουμε πως η σοβαρή κριτική ανάλυση σπανίζει όλο και περισσότερο, και πως έχει υποκατασταθεί από “σχολιασμό”, δηλαδή από ανάδευση των κοινοτοπιών και των ιδεολογικών κλισέ του συστήματος. Οι “έκπληκτοι” (ή όχι και τόσο) μπροστά στην “ισλαμική τρομοκρατία” όταν αυτή εκδηλώνεται σε ευρωπαϊκό έδαφος δεν είχαν καμία καούρα να πουν τα ίδια όταν ανατινάχτηκε ένα ρωσικό αεροπλάνο πάνω απ’ την έρημο του Σινά και σκοτώθηκαν πάνω από 200 επιβάτες. Παίζουν το παιχνίδι σωστά: να κατηγορήσουν την χούντα του Σίσι; Αποκλείεται. Να κατηγορήσουν την χούντα του Ριάντ; Μιαν άλλη στιγμή, όχι ακόμα...
Και, φυσικά, ξεχνούν, επειδή είναι βολικό, ότι αυτή η 15χρονη “εκστρατεία κατά της ισλαμικής τρομοκρατίας” γίνεται σε (και από) έναν καπιταλιστικό κόσμο, σε κρίση / αναδιάρθρωση - κι όχι σαν πείραμα σκέψης μιας κάποιας ηθικής ή φιλοσοφίας.
Σε τι και σε ποιούς χρησιμεύει λοιπόν η “αποτυχία της αντιτρομοκρατίας στον πρώτο κόσμο”; Σε τι και σε ποιούς χρησιμεύει η ίδια η κατασκευή της “ισλαμικής τρομοκρατίας”; Αυτό είναι το δίδυμο ερώτημα που αξίζει να βάλει ο καθένας μπροστά του - κι αν μπερδεύεται, ας καταφύγει για βοήθεια στον Foucault! Η καθολική ηλεκτρονική επιτήρηση, οι “έκτακτες” νομοθεσίες που γίνονται μόνιμες, η ουσιαστική κατάργηση των (παλαιών...) τυπικών συνταγμάτων, οι πολύχρονες φυλακίσεις σε κάτεργα χωρίς καν κατηγορίες και δίκες, η ουσιαστική νομιμοποίηση των βασανιστηριων, ο ιδεολογικός βομβαρδισμός, η πολιτικοποίηση της πρωτοκοσμικής βλακείας και μνησικακίας, όλα αυτά είναι “πάρεργα” της “ισλαμικής τρομοκρατίας” και, ακόμα πιο συγκεκριμένα, της “αποτυχίας να κατασταλεί εδώ και 15 χρόνια”; Ή είναι οι σκοποί και της μίας (της “τρομοκρατίας”) και της δε (της “αποτυχίας”)· αφού, βέβαια, δεν θα μπορούσε να υπάρχει η δεύτερη χωρίς την πρώτη; Τι είναι πιο σημαντικό για τις ιστορικές μορφές εξουσίας και εκμετάλλευσης που ονομάζονται “κράτος” και “κεφάλαιο”: οι ζωές 10, 20 ή 1000 πρωτοκοσμικών υπηκόων Ή η διαμόρφωση των όρων ελέγχου και υπεξαίρεσης του πλούτου για τον 21ο αιώνα;
